Agnieszka Holland

W jej filmach grali Leonardo DiCaprio, Christopher Lambert, Jennifer Jason Leigh, Ed Harris. Jej scenariusze realizował m.in. Andrzej Wajda. Bywała aktorką u Bugajskiego, Kieślowskiego Latałły. Można być pewnym – Agnieszka Holland to w światowym kinie osobowość nie do podrobienia

Należy do najwybitniejszych i najbardziej docenianych polskich reżyserów na świecie. Od 2014 roku pełni funkcję przewodniczącej zarządu Europejskiej Akademii Filmowej. Ma na koncie trzy nominacje do Oscara (w kategorii filmu nieanglojęzycznego za „Gorzkie żniwa” oraz „W ciemności”, a także za scenariusz adaptowany do „Europy, Europy” wyróżnionej Złotym Globem dla najlepszego filmu zagranicznego). Realizowała swoje filmy m.in. w Polsce, Francji, Niemczech, Stanach Zjednoczonych – grali u niej m.in. Leonardo DiCaprio („Całkowite zaćmienie”), Jennifer Jason Leigh („Plac Waszyngtona”), Christopher Lambert („Zabić księdza”), Ed Harris („Trzeci cud”, „Kopia mistrza”), Miranda Otto („Julia wraca do domu”). Pisane lub współtworzone przez nią scenariusze realizował m.in. Andrzej Wajda („Korczak”, „Bez znieczulenia”, „Miłość w Niemczech”), pojawiała się też w aktorskich epizodach u Kieślowskiego i Latałły, ale najważniejszy z nich – komunistkę, więźniarkę z czasów stalinowskich – zagrała w „Przesłuchaniu” (1982) Ryszarda Bugajskiego.

Przyznaje, że ogromne piętno odcisnęły na niej studia w słynnej Praskiej Szkole Filmowej FAMU, gdzie jej wykładowcami byli najważniejsi twórcy czeskiej Nowej Fali. – W połowie lat 60., kiedy byłam w liceum, kino czeskie było na pewno najoryginalniejszym nurtem w europejskim kinie. A czas, który spędziłam w Czechach, był dla mnie niezwykle ważny – czułam się bardzo blisko tego kraju i jego kultury – opowiadała reżyserka.

Ogromne piętno odcisnęły na niej studia w słynnej Praskiej Szkole Filmowej FAMU.  Jej wykładowcami byli najważniejsi twórcy czeskiej Nowej Fali

Wtedy właśnie zafascynowała się prozą Milana Kundery (wiele lat później Holland przetłumaczyła jego „Nieznośną lekkość bytu”, które po polsku ukazało się po raz pierwszy w Londynie w 1984 roku), została też aresztowana na pięć tygodni – oficjalnie z powodu współpracy z taternikami i powielania nielegalnych biuletynów. Do tych doświadczeń powróciła w 2013 roku, gdy zrealizowała w Czechach dla tamtejszej stacji HBO trzyodcinkowy miniserial „Gorejący krzew” uznany za jeden z najważniejszych filmów historycznych w dziejach czeskiej kinematografii oraz nagrodzony aż trzynastoma Czeskimi Lwami m.in. za najlepszy film roku, reżyserię, zdjęcia, scenariusz i muzykę.

– To film o najważniejszych przeżyciach mojej młodości: zdławieniu wolności w Czechosłowacji po Praskiej Wiośnie w 1968 roku i sowieckiej interwencji – mówiła Holland. – Osią historii jest samospalenie Jana Palacha, studenta drugiego roku historii, który protestował swym czynem przeciw rezygnacji społeczeństwa i ograniczeniu swobód. Sama byłam wtedy studentką drugiego roku praskiej FAMU i wszystkie te wydarzenia stały się moim formatywnym przeżyciem

fot. Jacek Poremba

Po studiach w Czechach wróciła do Polski na początku lat 70. – asystowała Krzysztofowi Zanussiemu, związana była z Zespołem X Andrzeja Wajdy, a pierwszy, telewizyjny film „Wieczór u Abdona” (1975) zrealizowała według opowiadania Jarosława Iwaszkiewicza. Jej pełnometrażowym kinowym debiutem byli „Aktorzy prowincjonalni” (1978) nagrodzeni w Cannes prestiżowym wyróżnieniem krytyków filmowych FIPRESCI. Metaforyczną wówczas historię o aktorach, którzy w prowincjonalnym teatrze przygotowują „Wyzwolenie” Wyspiańskiego, Holland przeniosła trzydzieści lat później na deski sceniczne, współreżyserując z Anną Smolar w 2008 roku spektakl w Teatrze im. Jana Kochanowskiego w Opolu.

Zawsze szła pod prąd. W karnawale „Solidarności” nakręciła jeden ze swoich najwybitniejszych filmów, czyli „Gorączkę” (1980) o nieudanej rewolucji 1905 roku na podstawie powieści Andrzeja Struga „Dzieje jednego pocisku”. – Trafiłam przypadkiem na scenariusz Krzysztofa Teodora Toeplitza, przeczytałam i powiedziałam sobie: chciałabym to zrobić. Nie wierzyłam zresztą, że to przejdzie przez cenzurę i zostanie zatwierdzone – wspominała Holland po latach. – W „Gorączce” pojawił się po raz pierwszy młody Boguś Linda i wszyscy się zdumieliśmy: jakie ona ma oko na aktora, jak ona go wypatrzyła? – opowiadał Andrzej Wajda.

Filmem zachwycono się w Polsce (trzy nagrody na festiwalu w Gdyni, w tym Złote Lwy za najlepszy film), ale też w Berlinie, gdzie pokazywano go w konkursie głównym (Srebrnym Niedźwiedziem za najlepszą rolę kobiecą uhonorowano Barbarę Grabowską). – Film Agnieszki Holland jest ewenementem w polskim kinie – z rozmaitych powodów – pisała prof. Maria Janion. – Przede wszystkim jednak dlatego, że w sposób okrutny i bezwzględny podejmuje i do ironiczno-tragicznego końca doprowadza „filozofię bomby”.

Rok później Holland zrealizowała „Kobietę samotną” (1981) – wstrząsający dramat o listonoszce i samotnej matce (Maria Chwalibóg), która wiąże się z kalekim rencistą (Bogusław Linda). – Chciałam zrobić film o ludziach biednych, którzy sami siebie nie umieją wyrazić – opowiadała reżyserka. – Maciek Karpiński znalazł wtedy jakiś pamiętnik, ja znalazłam drugi: te pamiętniki nas zainspirowały, wspólnie napisaliśmy scenariusz. Był to kolejny film Holland, który budził kontrowersje – zwłaszcza mroczną wizją rzeczywistości bez żadnej nadziei, której nie daje też solidarnościowy zryw. – Jest w filmie taka scena: moja bohaterka trafia na pochód „Solidarności” domagający się uwolnienia więźniów politycznych – wspominała Holland. – Nie tylko się nie przyłącza, ale w ogóle jakby go nie zauważa, przeciska się przez niego razem ze swoim synkiem, jakby to była zwykła przeszkoda na drodze. Ta scena nie wzięła się znikąd, wielu ludzi wtedy tak myślało, tak się czuło.

Nakręcone w Niemczech i nominowane do Oscara dla filmu zagranicznego „Gorzkie żniwa” stały się dla niej przepustką do Hollywood

Minęło kilka lat, zanim mogła pracować jako reżyserka za granicą i, co ciekawe, dopiero z perspektywy emigranta zdecydowała się opowiedzieć o Holocauście i II wojnie światowej, chociaż przymierzała się do filmów na te tematy jeszcze w Polsce. Taki właśnie był jej pierwszy obraz nakręcony poza krajem, czyli „Gorzknie żniwa” (1985) luźno inspirowane powieściami Hermanna H. Fielda i Stanisława Mierzeńskiego. Skromna, surowa historia o 50-letnim Leonie (Armin Mueller-Stahl) ukrywającym żydowską dziewczynę Rosę (Elisabeth Triessenaar), którą zmusza do seksualnych kontaktów, okazała się dla Holland przepustką do Hollywood – „Gorzkie żniwa” nominowano do Oscara w kategorii filmu zagranicznego, w czym pomogły znakomite recenzje w amerykańskiej prasie. Kreacje aktorskie są w tym filmie tak dobre, a postaci tak prawdziwe, że – dla kontrastu – „Wybór Zofii” wydaje się przy „Gorzkich żniwach” zaledwie aktorską wprawką – pisał ceniony krytyk Andrew Sarris.

Pięć lat później – w 1990 roku – jeszcze większy sukces odniosła „Europa, Europa” oparta na wspomnieniach Salomona Perela, żydowskiego chłopca, który w czasie wojny ukrywał się w Hitlerjugend: reżyserka usłyszała zresztą jego historię od niego samego. – Jest to historia prawdziwa i jednocześnie tak niezwykła, że słucha się jej jak jakiejś bajki – mówił o filmie Milan Kundera. – Historia niewiarygodna, przez którą udało się pokazać całą tę piekielną niemoralność naszego wieku. Odważna Agnieszka, opętana kwestią tej niemoralności egzystencjonalnej (która czyni moralność niemożliwą) – pragnie ją schwytać, pokazać, zrozumieć. „Europa, Europa” to wielki film. Obraz nagrodzono m.in. Złotym Globem dla najlepszego filmu zagranicznego, a reżyserka nominowana była za jego scenariusz do Oscara.

W kinie Agnieszka Holland ceni przede wszystkim różnorodność. Odważnie sięga po tematy społeczne i polityczne, które potrafi zmienić w egzystencjalne przypowieści („Zabić księdza”, 1988 z Christopherem Lambertem w roli księdza Alka inspirowanego postacią Jerzego Popiełuszki), ale lubi też błyskotliwe, kameralne dramaty przesiąknięte metafizyczną tęsknotą: „Olivier, Olivier” (1991) z Françoisem Cluzetem, „Trzeci cud” (1999) z Edem Harrisem czy „Julia wraca do domu” (2002) z Mirandą Otto. Na różne sposoby przygląda się geniuszom („Całkowite zaćmienie”, 1995 z Leonardo DiCaprio w roli Artura Rimbauda oraz „Kopia mistrza”, 2005 z Edem Harrisem w roli Ludwiga van Beethovena oraz Diane Kruger w roli jego kopistki Anny Holtz), ale fenomenalnie potrafi też trafić do najmłodszej widowni – jej najpopularniejszym filmem w Stanach pozostaje „Tajemniczy ogród” (1993) według powieści Frances Hodgson Burnett. – Zrobiłam ten film między innymi dlatego, że chciałam dać dzieciom przeżycia podobne do tych, jakie uformowały moje dzieciństwo – opowiadała Holland.

Nawet w kostiumowych opowieściach widzi zawsze uniwersalny czasowo dramat – jak w „Placu Waszyngtona” (1997) według powieści Henry’ego Jamesa z Jennifer Jason Leigh w roli niezbyt atrakcyjnej córki bogatego lekarza, która zakochuje się w przystojnym, ale ubogim młodzieńcu (Ben Chaplin): to film o miłości jako grze, ale też o bolesnym procesie dojrzewania, które nieodłącznie wiąże się z utratą, choćby złudzeń. Z kolei autentyczne postaci – jak w „Strzale w serce” zainspirowanym autentyczną historią Gary’ego Gilmore’a, słynnego w latach 70. mordercy – traktuje zwykle jako pretekst do głębokich, egzystencjalnych pytań: w tym wypadku o możliwość przeniknięcia cudzej duszy, granice bliskości, ale też prawo do śmierci.

Agnieszka Holland chętnie pracuje również w telewizji. W Polsce była współautorką znakomitego serialu „Ekipa” (z Magdaleną Łazarkiewicz i Kasią Adamik), w Stanach – m.in. rozgrywającego się w Nowym Orleanie „Treme” (2010-2011), za który otrzymała nominacjędo nagrody Emmy za najlepszą reżyserię pilota serialu dramatycznego oraz „House of Cards” z Kevinem Spacey i Robin Wright. Współpracuje też z telewizją przy spektaklach teatralnych (jak „Dybuk” z 1999 roku wyróżniony czterema nagrodami podczas festiwalu Dwa Teatry, m.in. za najlepszą reżyserię) czy telewizyjnych filmach: w Stanach zrealizowała m.in. „Girl Like Me: The Gwen Araujo Story” (2006) o latynoskim transseksualiście (pierwsza emisja filmu zgromadziła przed telewizorami ponad pięć milionów amerykańskich widzów) oraz czteroodcinkowy „Rosemary’s Baby” (2014) na podstawie słynnego filmu Romana Polańskiego.

W 2011 roku Holland wróciła do tematyki wojennej i nakręciła jeden ze swoich najlepszych, ale też najgłośniejszych filmów, czyli „W ciemności”. – To mój trzeci film wracający do czasów Holokaustu, które wciąż są wielkim wyzwaniem dla sztuki – przyznawała reżyserka. – A chciałam zrobić go tak, żeby przełamać nieznośne, drażniące mnie stereotypy w ukazywaniu tragedii Żydów. W przeciwieństwie do „Gorzkich żniw” wojna nie jest tu jedynie tłem: obecna jest na każdym kroku. Wie o tym grupa kilkudziesięciu Żydów, którzy uciekają z lwowskiego getta i postanawiają schować się w kanałach – pomoc oferuje im specjalizujący się w przekrętach kanalarz, czyli Leopold Socha (Robert Więckiewicz). Ale śmierć depcze bohaterom po piętach, bać się trzeba Niemca, Ukraińca, Polaka i porozumiewać w nakładających się językach (reżyserce bardzo zależało, by zachować języki oryginalne, czyli polski, ukraiński, niemiecki, jidysz, ale też polsko-lwowski bałak).

Chętnie pracuje też w telewizji. W Polsce zrobiła „Ekipę”, w Stanach – m.in „Treme” i niektóre odcinki „House of Cards”

Film zdobył ogromne uznanie na całym świecie – otrzymał kilkadziesiąt nagród, w tym Złote Lwy dla najlepszego filmu, nominację do Europejskiej Nagrody Filmowej oraz nominację do Oscara w kategorii filmu nieanglojęzycznego. „Porażający realizm”, „prawdziwy triumf ludzkiego ducha – epickie, podnoszące na duchu kino”, „wspaniałe, dotkliwe i spektakularne” – pisali krytycy. Za wybitne role powszechnie chwalono też aktorów – od Roberta Więckiewicza przez Benno Fürmanna i Agnieszkę Grochowską aż po Kingę Preis, Krzysztofa Skoniecznego i Julię Kijowską.

W lutym 2017 roku na festiwalu filmowym w Berlinie światową premierę będzie miał najnowszy film Holland „Pokot” według powieści Olgi Tokarczuk „Prowadź swój pług przez kości umarłych”: w konkursie głównym znalazł się m.in. obok najnowszych obrazów Sally Potter, Volkera Schlöndorffa, Danny’ego Boyle’a oraz Akiego Kaurismakiego. Główną bohaterką jest Janina Duszejko (Agnieszka Mandat), która mieszka samotnie – jedynie z towarzyszącymi jej psami – w małej mieścinie w Kotlinie Kłodzkiej i dorabia jako nauczycielka angielskiego. Jest też miłośniczką astrologii i zwierząt, a nawet prowadzi własną wojnę z myśliwymi i kłusownikami. Ci zresztą zaczynają w dość brutalnych okolicznościach ginąć, co – jak sugeruje bohaterka – może być zemstą krzywdzonych zwierząt.

– To trochę generacyjna opowieść – mówiła niedawno Agnieszka Holland. – Ponieważ społeczność mnie nie widzi i nie akceptuje tego, co dla mnie ważne, więc buduję swój alternatywny, lekko szalony świat – przestrzeń dobra przeciwko złu świata. Tak myśli moja bohaterka.  Co ciekawe, Agnieszka Mandat zagrała już blisko czterdzieści lat temu w debiucie Holland „Aktorzy prowincjonalni”, ale jej wątek dziennikarki jeżdżącej na motocyklu został wycięty. W „Pokocie” Mandat partnerują na planie m.in. Wiktor Zborowski, Jakub Gierszał, Patrycja Volny, Miroslav Krobot, Borys Szyc i Andrzej Grabowski.