Magdalena Łazarkiewicz

Lubi zmiany. Realizuje świetne spektakle Teatru Telewizji, jej serial „Głęboka woda”, wyróżniony Prix Italia, został uznany za jeden z najbardziej oryginalnych w historii publicznej telewizji. Jej żywiołem pozostaje jednak kino

Jej pierwszą fascynacją był teatr – w ślad za nią wyjechała w latach 70. do Wrocławia będącego wówczas mekką teatralnych eksperymentów (działał tam m.in. Teatr Laboratorium Jerzego Grotowskiego), by studiować teatrologię na wydziale kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Wracała do swoich teatralnych korzeni wielokrotnie – m.in. jako kierownik literacki Teatru im. Jaracza w Olsztynie, reżyser spektakli teatralnych oraz autorka wielu znakomitych spektakli teatru telewizji. Ale jej przeznaczeniem okazało się kino.

„W kinie zawsze pociągały mnie dwie sfery: formalne poszukiwania, które dają przestrzeń do nieoczywistych, intymnych opowieści psychologicznych, ale też tematy społeczne, zaangażowane”

Wśród filmów, które ją uformowały, wymienia często obrazy Roberta Bressona, Andrieja Tarkowskiego, „Fanny i Aleksandra” Ingmara Bergmana. – W kinie zawsze pociągały mnie dwie sfery: formalne poszukiwania, które dają przestrzeń do nieoczywistych, intymnych opowieści psychologicznych, ale też tematy społeczne, zaangażowane, związane bezpośrednio ze światem na zewnątrz – mówiła Magdalena Łazarkiewicz. Widać to było już w jej pierwszych dokumentach. Z jednej strony „Służba” (1983) o samotności i uciekających marzeniach młodej konduktorki z podwarszawskich pociągów. Z drugiej „Nostalgia” (1983) – rzecz o greckich uchodźcach obchodzących w Jeleniej Górze rocznicę obalenia junty wojskowej w Grecji, a zarazem metaforyczna opowieść o tęsknocie za wolnością zrealizowana w mrocznych czasach tuż po zniesieniu stanu wojennego w Polsce.

fot. Rafał Placek / GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

Do dziś zresztą najbardziej znanym jej filmem pozostaje kinowy debiut reżyserski „Ostatni dzwonek” (1989) wyróżniony m.in. Grand Prix podczas Festiwalu Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” w Koszalinie. Gdy powstawał, miał być przede wszystkim portretem młodzieńczej wolności. Obrazem procesu dojrzewania, ale też wyraźnym prztyczkiem wobec skostniałej, zabijającej indywidualność instytucji szkoły. – Robię film dla młodzieży i opowiadam się po jej stronie – mówiła reżyserka jeszcze w trakcie zdjęć. – Szkoła dała mi poczucie straconego czasu – nie rozbudzała ciekawości świata, nie przystawała do rzeczywistości. (…) „Ostatni dzwonek”, którego współscenarzystą był profesor literaturoznawstwa Włodzimierz Bolecki, mój kolega ze starszej klasy w liceum im. Reytana, to manifest przeciwko szkole – dodawała kilka lat później.

Gdy jednak „Ostatni dzwonek” trafił na ekrany jesienią 1989 roku, kilka miesięcy po masowych strajkach w Polsce oraz tuż po Okrągłym Stole i czerwcowych wyborach, okazał się najlepszym, ale też najbardziej docenionym przez widownię głosem całej grupy filmowców zwanych „pokoleniem stanu wojennego”. Filmowe liceum, do którego trafia w klasie maturalnej nowy chłopak wyrzucony z poprzednich szkół za polityczną niesubordynację, staje się obrazem Polski końca lat 80. w pigułce: codzienny konformizm i pozornie niewinna indoktrynacja władzy (w tym wypadku: nauczycieli) zderza się z postawą nastolatka, który budzi w kolegach potrzebę buntu, ale też wspólnoty.

Przygotowuje się do realizacji „Powrotu” – współczesnej, kameralnej opowieści o trudnych relacjach rodzinnych opartych na psychicznej przemocy

 Materią buntu okazuje się zresztą sztuka – przygotowywane przez uczniów przedstawienie na pograniczu teatru i happeningu „Lekcja historii”, w którym odżywają na nowo piosenki towarzyszące „Solidarności” z początku lat 80.: zwłaszcza utwory Jacka Kaczmarskiego (jak „Dom wariatów”) czy krakowskiej Piwnicy Pod Baranami (m.in. „Miejcie nadzieję” z tekstem Adama Asnyka i muzyką Zbigniewa Preisnera, który skomponował ją na wieść o ogłoszeniu stanu wojennego). W jednej z głównych ról wystąpił zresztą związany z Piwnicą Pod Baranami Jacek Wójcicki, którego przedstawił reżyserce w Krakowie sam Preisner.

W pewnym sensie „Ostatni dzwonek” okazał się zresztą w przypadku Łazarkiewicz zaskoczeniem: po jej znakomitym filmie dyplomowym „Przez dotyk” z 1985 roku widziano w niej raczej autorkę kameralnego, a zarazem łamiącego stereotypy kina kobiecego. Przestrzenią tego niesłusznie zapomnianego dziś nieco obrazu był szpitalny oddział onkologiczny, a dokładniej mała sala, w której spotkały się dwie pacjentki: zamknięta, jakby czekająca na śmierć Teresa (Maria Ciunelis) oraz żywiołowa i spodziewająca się dziecka gwiazda baletu Anna (Grażyna Szapołowska). Początkowa nieufność przechodzi stopniowo w intymną bliskość, diametralnie zmienia się też sytuacja bohaterek – jak się okaże los każe im niejako zamienić się rolami.

Żeby zrealizować „Przez dotyk”, Łazarkiewicz musiała w pewnym sensie zbuntować się wobec opiekuna filmu Krzysztofa Kieślowskiego, który sugerował liczne zmiany: ostateczne postawienie na swoim obudziło w autorce, jak wspomina, świadomą reżyserkę, ale też jeszcze bardziej zbliżyło ją z Kieślowskim. Był to zresztą film w polskim kinie wyjątkowy: poruszał przecież tematy seksualnego wykorzystywania przez ojca, aborcji, sztucznego zapłodnienia, ale też pokazywał kobiecą cielesność i fizjologię. W dodatku cielesność brutalnie uprzedmiatawianą choćby w czasie ginekologicznego badania. Społeczną odwagę filmu, baśniowo-naturalistyczną formę, ale też zniuansowane portrety bohaterek doceniono na wielu festiwalach w Polsce i na świecie – m.in. w Gdańsku, Koszalinie, ale też na znanym Festiwalu Kina Kobiecego w Creteil. „Przez dotyk” otrzymał tam Grand Prix z rąk przewodniczącej jury, wielkiej aktorki Bergmana, Bibi Anderson, która wybór uzasadniła krótko: To po prostu piękny film.

„Przez dotyk” otrzymał w Creteil Grand Prix z rąk przewodniczącej jury Bibi Anderson, która wybór uzasadniła krótko: „To po prostu piękny film”

Często powracają zresztą u Łazarkiewicz motywy przebudzenia ciała, seksualnego dojrzewania, a zarazem niezgody na wpisywanie się w stereotypowe role erotyczne. W brawurowym formalnie „Białym małżeństwie” – kręconym w dworku w Radachówce: tym samym, gdzie Andrzej Wajda z debiutującą wówczas asystentką Magdaleną Łazarkiewicz zrealizował „Panny z Wilka” – przeniesione ze współczesności Bianka (Jolanta Fraszyńska) i Paulina (Agata Piotrowska) dojrzewają, uczą się erotyzmu, patrzą na seks przez pryzmat na przemian fobii i fantazji. W „Na koniec świata” (1999) – inspirowanym „Teresą Raquin” Emila Zoli – mężatka (w tej roli Justyna Steczkowska) nie tylko późno odkrywa swoją erotyczność, ale też fakt, że nie jest jej w stanie kontrolować. Namiętność napędza też bohaterów wysmakowanego, telewizyjnego filmu „Drugi brzeg” (1997): ostatnie chwile Heinricha von Kleista (Jerzy Łazewski) i Henrietty Vogel (Dominika Ostałowska) stają się swoistym spektaklem kontemplacji świata i siebie nawzajem.

Wysmakowana forma i swoisty bezczas, w jakim lubi umieszczać bohaterów reżyserka, nie oznacza zresztą rezygnacji z bardzo konkretnych kontekstów historycznych. Na długo przed „Różą” Smarzowskiego razem z mężem Piotrem Łazarkiewiczem zrealizowała „Odjazd” (wyróżniony Nagrodą Specjalną Jury na festiwalu w Gdyni) o matce (Halina Winiarska), która nienawidzi „Polaczków” i czuje się Niemką oraz córce (Teresa Budzisz-Krzyżanowska), która uważa się za Polkę i… nienawidzi matki. – Chcieliśmy postawić pytania, na które trudno odpowiedzieć – mówiła Łazarkiewicz. – Dlaczego człowiek walczący przed wojną o polskość ziemi mazurskiej wybiera potem drogę emigracji do Niemiec? Dlaczego ci, którzy mają istotne powody, by tam jechać – zostają tutaj? Dlaczego zniszczono świat silnych przyjacielskich więzi międzyludzkich?

Łazarkiewicz lubi w kinie zmiany, świetnie czuje się w różnych gatunkach i formułach. Z jednej strony znakomite spektakle Teatru Telewizji, m.in. „Klimaty” (1995), „Courage mojej matki” (2002), a zwłaszcza „Karski” (2014) łączący perspektywę współczesną z rekonstruowanymi wydarzeniami z biografii słynnego polskiego emisariusza – spektakl otrzymał m.in. pięć nagród na festiwalu Dwa Teatry w Sopocie (w tym za najlepszą reżyserię) oraz Nagrodę Specjalną w Chicago podczas Festiwalu Filmu Polskiego w Ameryce. Z drugiej – telewizyjne seriale, takie jak „Ekipa” (nakręcona razem z siostrą Agnieszką Holland i siostrzenicą Kasią Adamik), która była rzadkim w Polsce przykładem political fiction. A zwłaszcza „Głęboka woda” (zrealizowana razem z Kasią Adamik i Olgą Chajdas) będąca jednym z najoryginalniejszych formalnie seriali w historii telewizji publicznej – telewizyjną produkcję wielokrotnie nagradzano na świecie, m.in. statuetką Prix Italia dla najlepszego serialu europejskiego.

W roku 2011 Łazarkiewicz zaskoczyła baśniową komedią „Maraton tańca” – satyryczno-melancholijnym portretem polskiej prowincji podglądanej w czasie tytułowych zawodów tanecznych. Trzy lata później nakręciła poruszający dokument „Nie-Obecność” o zmarłym w 2008 roku mężu Piotrze Łazarkiewiczu. – Postanowiłam stworzyć rodzaj filmowej mozaiki z rzeczy, które po nim zostały – z fragmentów jego filmów i spektakli telewizyjnych, wywiadów, opowieści innych osób. Esej o fascynującym człowieku, który był, coś zrobił, przeszedł – opowiadała reżyserka.

Obecnie pracuje nad adaptacją powieści Janusza Korczaka „Kajtek Czarodziej”, a na początku 2017 roku rozpocznie zdjęcia do nowego filmu fabularnego „Powrót”. Będzie to – jak mówi reżyserka – współczesna, kameralna opowieść o trudnych relacjach rodzinnych opartych na psychicznej przemocy.