Paweł Pawlikowski

Mieszkał m.in. w Anglii, Niemczech i Włoszech, mówi w sześciu językach, chłonie świat, ludzi, kultury. Może dlatego jego kino nigdy nie jest proste, chłodne, jednoznaczne.

Nie boję się się ryzyka – mówi Paweł Pawlikowski. – Czasem myślę, że zrobiłem z życia eksperyment. Realizacja czarno-białego filmu, po polsku, z nieznanymi na świecie aktorami, też pachniała zawodowym harakiri.

Do harakiri nie doszło. „Ida” stała się jednym z największych sukcesów polskiego kina po ’89 roku. Może największym. Zdobyła m.in. Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny i nominację dla Łukasza Żala za zdjęcia, a także pięć Europejskich Nagród Filmowych. Była wyświetlana w ponad 40 krajach i zdobyła nagrody na 60 międzynarodowych imprezach.To triumf refleksyjnego filmu, w którym na tle niełatwej polskiej historii, reżyser opowiadał o najgłębszych, uniwersalnych dylematach. Zadawał ponadczasowe, egzystencjalne pytania, wnikliwie badał ludzką psychikę, wadził się z Bogiem, mówił o rozterkach wiary, ale też o potrzebie miłości, muzyki, życia. A sam po latach wrócił tym filmem do swoich korzeni.

Ida stała się największym sukcesem polskiego kina po ’89 roku. Zdobyła m.in. Oscara i pięć Europejskich Nagród Filmowych

Lata 60. to czas mojego dzieciństwa. Zostały  we mnie wspomnienia dźwięków, piosenek, ale i typów ludzkich. Milicjant, inteligentka żydowska, młody jazzowy saksofonista – mówił  Pawlikowski. Urodził się w 1957 roku, wychował w inteligenckiej rodzinie w Warszawie. Jego matka kochała balet, była tancerką. Artysta pamięta, jak oglądał jej występ z pomieszczenia dla strażaków na trzecim piętrze teatru Syrena. Później, po problemach ze zdrowiem, zmieniła zawód, wykładała literaturę na anglistyce. Ojciec był lekarzem.  – Oboje mieli fantazję – wspomina artysta. – Stale byli w ruchu, zawsze coś ich wciągało, intrygowało.

Jako czternastolatek trafił do Anglii, gdzie przeniosła się jego matka. I choć po drodze uprawiał muzykę, pisał, robił doktorat z literatury i zdjęcia,o jego przyszłości zadecydowało trafienie do BBC w 1986. Legendarnej stacji, w której wcześniej kinem zarazili się Ken Loach, Stephen Frears czy Alan Clarke.

Korporacja przypominała wówczas klub dżentelmeński – wspomina reżyser. — Dzieliła się na niewielkie redakcje, które swobodnie rozdawały swoje skromne budżety. Można było podczas słynnych, długich lunchy zakrapianych winem spisać na obrusie umowę i tydzień później wyjechać na delegację w świat, by zrobić film. 

To fascynujący rozdział jego twórczości. Z kamerą odkrywał m.in. tak ważną dla niego kulturę rosyjską. Pokazywał ten kraj przez pryzmat literatury – Jerofiejewa, Dostojewskiego, Czechowa. Jego „Z Moskwy do Pietuszek z Wienediktem Jerofiejewem”  został nagrodzony Emmy i Prix Italia, dostał też wyróżnienie Royal Television Society i Grierson Award.

Ale też są w jego filmach humor i lekkość. Jak w “Podrożach Dotojewskiego” dokumentalnej, niemal komediowej opowieści o prawnuku wybitnego powieściopisarza – kierowcy tramwaju, o jego zderzeniach z Zachodem i marzeniu o mercedesie. Albo w niepokojąco kojarzącym się ze współczesnością surrealnym “Tripping with Zhyrinovsky”, rejsie statkiem po Wołdze z Władimirem Żyrinowskim, o końcu demokracji, jej absurdach, populizmie.

O jego przyszłości zadecydowało trafienie do BBC w 1986. Legendarnej stacji, w której wcześniej kinem zarazili się Ken Loach, Stephen Frears czy Alan Clarke

Na Bałkanach Pawlikowski nakręcił „Serbian Epics”,wizualny muzyczny poemat, refleksję nad mechanizmami pamięci społecznej i kreowania tożsamości narodowej. Wśród jego rozmówców pojawił się m.in. wywodzący się z rodziny gęślarzy Radovan Karadzić. Ale też  na głębszym poziomie, rozmyślał nad krajem swojego dzieciństwa. Czułem sie zbyt skrępowany, brakowało mi pewności siebie I samoświadomości, żeby podejść do Polski twórczo – wspomina. – Bałem się o niej swobodnie mówić, żeby nie wypadła źle. Dlatego znalazłem inny sposób, by dotykać spraw, które jej dotyczą.
Dokumenty Pawła Pawlikowskiego zyskały dziś na aktualności. Są dostępne jest stronie internetowej (http://pawelpawlikowski.co.uk/).

Jednak ciągnęła go fabuła. Chłonąłem świat zewnętrzny – mówi. – W pewnym momencie poczułem, że czas zanurkować wgłąb siebie.  Takie też są jego fabuły. Brytyjczycy uznali go za jednego z czołowych twórców wchodzących w dialog z tradycyjnym angielskim realizmem społecznym. Ale niezależnie czy opowiada o imigrantce w obozie dla uchodźców (jak w debiucie „Ostatnie wyjście” z 2000 roku), o dwóch dziewczynach, między którymi w upalne lato rodzi się bliskość („Lato miłości), czy na młodocianych złodziejaszkach z przedmieścia Halifaksu („Twockers”), ze słowiańskim liryzmem i poczuciem absurdu, koncentruje się na uniwersalnych sprawach, rozterkach i paradoksach ludzkiej duszy, na wewnętrznych sprzecznościach bohaterów, potrzebie domu, miłości, absolutu. Bo dla Pawła Pawlikowskiego najważniejsze nie jest kino, lecz świat, który dzięki niemu poznaje. Są reżyserzy, którzy dobrze czują się wyłącznie na planie – mówi. – Ja tam jestem jak  zombie. Nie żyję dla kina.

W 2006 kręcił „Poskramianie bydła”, czarną komedię według powieści Magnusa Millsa. Miał już na taśmie 60 procent materiału. Wtedy rzeczywistość przypomniała o sobie w najbardziej tragiczny sposób. Zmarła jego żona. Twórca długo nie mógł podnieść się po stracie. Napisał scenariusz o żegnaniu się z ukochaną osobą, ale nigdy go nie zrealizował. Był zbyt osobisty, zbyt dosłowny – mówi. Ale bolesne doświadczenie przelał do „Kobiety z piątej dzielnicy”. W historii o amerykańskim pisarzu, który próbuje odnaleźć w Paryżu swoją żonę i córeczkę, zagrali m.in. Ethan Hawke i Kristin Scott-Thomas. Pawlikowski zrobił film o chorym umyśle, popadaniu w obłęd, żalu, niemożności pogodzenia się z losem.

Szukał gruntu pod nogami, oparcia w świecie, który znał, pamiętał.  Po pełnym formalnych i narracyjnych eksperymentów obrazie chciał zrobić film prostszy. Co nie znaczy, że na łatwiejszy temat. „Idą” wrócił do kraju. Cofnął się do lat 60. W czerni i bieli śledził losy wychowywanej przez zakonnice sieroty, która postanawia złożyć śluby klasztorne. Wcześniej jednak przeorysza żąda, by poznała prawdę o sobie – o swoim żydowskim pochodzeniu. I życie, które pragnie odrzucić, rzeczywistość boleśniejszą i bardziej złożoną, niż świat klasztoru.

Reżyser opowiedział o naszej tożsamości. Stworzył wielowymiarowe bohaterki, które w obliczu własnej przeszłości i w czasach społecznych przemian, po kataklizmie drugiej wojny i latach 50, muszą odkryć, kim są i co jest dla nich ważne.

Teraz przygotowuje właśnie „Zimną wojnę”, kolejny „polski” projekt – tym razem znacznie mniej kameralny. I dobrze. Dzisiaj, kiedy polityką miotają skrajne nastroje, tacy ludzie są potrzebni. Facet, który niejedno widział i wie, że na życie nie ma łatwych recept.