Jerzy Skolimowski

Jeden z najbardziej docenionych na świecie mistrzów polskiego kina. Stale obecny i nagradzany na najważniejszych festiwalach na świecie – m.in. w Cannes (Grand Prix du Jury za „Krzyk”, Nagroda Jury za scenariusz „Fuchy”), Berlinie (Złoty Niedźwiedź za „Start”), Wenecji (Nagroda Specjalna Jury za „Latarniowca” oraz Grand Prix du Jury za „Essential Killing”)

Jest przede wszystkim reżyserem, ale bywa aktorem (pojawił się m.in. w „Wschodnie obietnice” Cronenberga, „Zanim zapadnie noc” Schnabla, a nawet „Marsjanie atakują!” Tima Burtona) oraz malarzem – swoje prace prezentował m.in. w Los Angeles, Miami, Toronto, Paryżu i Belgradzie, brał udział w Biennale Sztuki w Wenecji, a jego obrazy znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie.

Filmy Skolimowskiego były w latach 60. prawdziwym objawieniem. Reżyser portretował bez złudzeń bezradne, szukające miejsca w życiu młode pokolenie, ale też eksperymentował z językiem filmowym

Zaczynał jako bokser oraz poeta – dzięki stypendium Kongresu Młodej Poezji Polskiej w 1958 roku pojechał do Domu Pracy Twórczej w Oborach, gdzie przypadkowo poznał Andrzeja Wajdę i Jerzego Andrzejewskiego pracujących nad scenariuszem „Popiołu i diamentu”. Film miał opowiadać o młodych ludziach, a ja byłem w Oborach najmłodszy, więc chcieli poznać moją opinię – wspominał Skolimowski. – Pozwoliłem sobie na bardzo ostrą krytykę tego tekstu, więc Wajda powiedział: to zaproponuj własną wersję. W ciągu jednej nocy napisałem kilka stron tekstu, z którego powstał później scenariusz „Niewinnych czarodziejów”.

Od tamtej pory jego kariera potoczyła się błyskawicznie. Skolimowski zdał do łódzkiej szkoły filmowej, gdzie od początku się wyróżniał: jego dwuminutową, pozbawioną dźwięku etiudę „Oko wykol” Andrzej Munk nazwał „arcydziełem niemego kina lat 60”. – Byliśmy grupą przyjaciół, którzy bardzo chcieli coś robić, coś od siebie powiedzieć – mówił reżyser. W tym samym czasie, kiedy zdawałem do szkoły filmowej, Romek Polański zaproponował mi pisanie scenariusza „Noża w wodzie”: w dzień egzaminy, a nocą, w mieszkaniu Polańskiego, pisanie. Tekst był gotowy w cztery dni. 

Już na drugim roku studiów zaczął realizować swój reżyserski debiut „Rysopis” (1964) – złożony z luźnych epizodów portret Andrzeja Leszczyca (w tej roli sam Skolimowski), który w ciągu jednego dnia rzuca studia, rozstaje się z dziewczyną (Elżbieta Czyżewska) i zgłasza przed komisję poborową, by iść do wojska. Jego kontynuacją był „Walkower” (1965) o powracającym ze służby Leszczycu, który wbrew nadziejom nie znalazł w wojsku pomysłu na życie: zjawia się w kolejnych miastach, by toczyć walki bokserskie, aż trafia na przeciwnika nie do pokonania i myśli o oddaniu starcia walkowerem.

fot. Rafał Placek/ GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

Filmy Skolimowskiego, który wkrótce zrealizował również „Barierę” (1966) i „Ręce do góry” (1967), były objawieniem i kontrastem do zanurzonej w symbolice tzw. polskiej szkoły filmowej – reżyser portretował bez złudzeń bezradne, miotające się i szukające miejsca w życiu młode pokolenie, ale też eksperymentował z językiem filmowym. Moje pierwsze filmy były w ogromnej mierze intuicyjne: nie miałem do końca świadomości, że w innych krajach – we Francji czy Czechosłowacji – reżyserzy poszukują nowej formy w podobny sposób jak ja – przyznawał po latach Skolimowski.

Chociaż jego filmy odczytywano na świecie w kontekście m.in. kina Antonioniego i francuskiej Nowej Fali, sam Skolimowski zobaczył „Do utraty tchu” Godarda dopiero w 1966 roku: To był chyba przełomowy film, jeśli chodzi o moje myślenie o kinie. Potem odkryłem „Miłość szaloną” Rivette’a, późniejsze filmy Godarda, zwłaszcza „Szalonego Piotrusia”. Z Godardem spotkał się zresztą w latach 60. podczas festiwalu filmowego w Nowym Jorku – Skolimowski otrzymał wówczas od francuskiego mistrza kartkę zapisaną na hotelowym papierze: Ty i ja jesteśmy najlepszymi reżyserami na świecie.

„Kiedy  poczułem się jako malarz artystą spełnionym, mogłem zwrócić się w stronę filmu. Z głębokim postanowieniem, że już nigdy więcej nie zrobię filmu przeciętnego”. Słowa dotrzymał

Już w swoich pierwszych trzech filmach Skolimowski był bardzo krytyczny wobec rzeczywistości i świadomie igrał z cenzurą. W „Rękach do góry” gest buntu pojawił się już wprost – była nim scena z gigantycznym billboardem, na którym Stalin miał czworo oczu. Cenzura zażądała jej wycięcia, Skolimowski nie chciał się zgodzić. Niedługo później przyniesiono mi do domu paszport, co było wyraźnym wskazaniem: wynoś się stąd! Nie miałem wyjścia, musiałem emigrować – wspominał reżyser.

Jednym z jego pierwszych zagranicznych sukcesów był zainspirowany anegdotą o diamencie znalezionym w śniegu, niemiecko-amerykański „Na samym dnie” (1970). Za granicą zrealizował m.in. „Przygody Gerarda” (1970) z Claudią Cardinale, komedię „Król, Dama, Walet” (1971) z Giną Lollobrigidą, „Latarniowca” z Robertem Duvallem i Klausem Marią Brandauerem, „Wiosenne wody” (1989) z Nastassją Kinski. Nie zapominał oczywiście o Polsce – tuż przed wprowadzeniem stanu wojennego pokazał na festiwalu w Gdańsku zatrzymane wcześniej przez cenzurę „Ręce do góry” z dokręconym prologiem o zbliżającej się katastrofie (Wyjeżdżałem z Polski z poczuciem zawodu, że mój głos jest głosem wołającego na puszczy). Niedługo później zrealizował „Fuchę” (1982) o polskich robotnikach, których zastaje w Anglii stan wojenny z Jeremym Ironsem w roli głównej (Zgodził się zagrać od razu, a zdjęcia rozpoczęliśmy cztery tygodnie po wprowadzeniu stanu wojennego), w 1984 roku nakręcił „Najlepszą zemstą jest sukces” o reżyserze teatralnym (Michael York), który ucieka na Zachód i realizuje przedstawienie o stanie wojennym w Polsce.

Po „Ferdydurke” (1991), filmowej adaptacji Gombrowicza, wycofał się z kina: Postanowiłem zostawić film na jakiś czas – nie planowałem, że będzie to aż 17 lat. Ale ostro odciąłem się od kina i zająłem malarstwem. Zacząłem prowadzić życie samotnika. Kiedy naprawdę stanąłem na nogach i poczułem się jako malarz artystą spełnionym, mogłem zwrócić się w stronę filmu. Z głębokim postanowieniem, że już nigdy więcej nie zrobię filmu przeciętnego.

Słowa dotrzymał – każdy z jego ostatnich filmów był wydarzeniem w Polsce, ale też na świecie. O „Czterech nocach z Anną” (2008) pokazywanych m.in. w sekcji Quinzaine des Réalisateurs w Cannes Skolimowski opowiadał: Pomysł podsunęła mi moja żona Ewa – czytaliśmy kiedyś o Japończyku, który był tak nieśmiały, że obserwował swoją ukochaną, gdy spała. Film rozpoczyna się jak kryminał, ale przeradza w przejmującą opowieść o outsiderze, który tworzy iluzję bliskości z usypianą kobietą. A zarazem historię o samym akcie patrzenia, w którym łączy się fascynacja, empatia i rys przemocy.

Kameralne, mistrzowsko formalne i wielokrotnie nagradzane „Cztery noce z Anną” realizowane były na Mazurach – w miejscu, gdzie Skolimowski ma dom i stworzył sobie prywatno-artystyczną oazę. To samo miejsce zainspirowało kolejny, głośny film reżysera „Essential Killing”: Wracałem zimą do domu i mój samochód wpadł w poślizg. Było to dwa kilometry od lotniska w Szymanach, gdzie prawdopodobnie lądowały samoloty CIA i skąd być może przewożono więźniów do więzienia w Kiejkutach. Zobaczyłem w głowie gotową scenę: tą samą drogą jedzie konwój, dochodzi do wypadku i jeden z więźniów ucieka. Nieważna była jego przyszłość: liczyła się tylko walka o to, żeby przetrwać.

„Essential Killing” otrzymał kilkadziesiąt nagród – łącznie z wyróżnieniem w Wenecji dla grającego główną rolę Vincenta Gallo, Złotymi Lwami oraz czterema innymi nagrodami na festiwalu w Gdyni, nominacją do Europejskiej Nagrody Filmowej za zdjęcia oraz pięcioma Orłami – w tym dla najlepszego reżysera i za najlepszy film.

Kolejny, realizowany przez kilka lat obraz Skolimowskiego „11 minut” był filmem niezwykle osobistym: rodzajem odreagowania osobistej tragedii – śmierci syna. Reżyser z brawurą młodego gniewnego buduje w nim wielowątkową, narracyjną układankę, zderza widza z całą galerią postaci tuż przed katastrofą. Do końca nie wiadomo, co nią jest – być może anomalia widoczna na niebie, a może przypadkowość losu i wisząca nad każdą chwilą w życiu śmierć.

Kiedy film pokazywany był w Wenecji, a później w Gdyni, okazał zdumiewająco aktualny – dotyka bowiem bolesnego nerwu współczesności, powszechnego lęku i ciągłego poczucia stąpania nad przepaścią. Ale jest też kapitalną przypowieścią o odbieraniu rzeczywistości w sposób zapośredniczony. – Coraz częściej mam wrażenie, że zamiast żyć, oglądamy obrazy – przyznawał reżyser. Tworzymy je, komponujemy. Filtrujemy to, co się wydarza, nie przez rozum czy nasze wnętrze, ale w facebooku i temu podobnych. To nie jest kontakt, to tylko jego substytut.

Muszę zrobić jeszcze kilka filmów, żeby udowodnić, że na tę nagrodę zasłużyłem – mówił reżyser, kiedy w 2016 roku odbierał na festiwalu w Wenecji nagrodę za całokształt twórczości z rąk Jeremy’ego Ironsa. – Przyjmuję to wyróżnienie jako wyraz uznania również dla współczesnej polskiej kinematografii. I jako zachętę do dalszej pracy.