Agnieszka Smoczyńska

Weszła w kino jak burza. „Córki Dancingu” okrzyknięto jednym z najciekawszych polskich debiutów ostatnich lat, a IndieWire nazwało film „najlepszym gotyckim musicalem o pożerających ludzi syrenach, jaki kiedykolwiek powstał”

W pełnometrażowej fabule – właśnie „Córkami Dancingu” – debiutowała późno, bo w wieku 35 lat. Ale za to jak: „Córki Dancingu” otrzymały kilkadziesiąt wyróżnień na festiwalach na całym świecie, łącznie z nagrodą za najlepszy debiut na Festiwalu Polskich Filmów w Gdyni oraz Nagrodą Specjalną podczas Sundance Film Festival za „wyjątkową wizję artystyczną i design”.

 Studiowała najpierw historię sztuki, potem kulturoznawstwo – do dziś zachwyca różnorodnością zainteresowań, fascynacji, skojarzeń

Smoczyńska o robieniu filmów marzyła już w szkole średniej, ale nie chciała zdawać na reżyserię tuż po maturze. Studiowała najpierw historię sztuki, potem kulturoznawstwo – do dziś zachwyca różnorodnością zainteresowań, fascynacji, skojarzeń. Gdy w końcu zdała na reżyserię na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, widziała się raczej w dokumencie lub klasycznie opowiadanych fabułach. Takich jak wielokrotnie nagradzany w Polsce i na świecie (m.in. na Festiwalu Filmów Krótkmetrażowych „Cirucito Off”) „Kapelusz” (2003) według opowiadania Kazimierza Brandysa o chorej relacji ojca i terroryzowanego przez niego syna. – Mam do tego filmu duży sentyment – wspomina Smoczyńska dzisiaj. – Ale kiedy widzę,  jak jest zmontowany, jakie ma tempo, to mam wrażenie, że dopiero uczyłam się wtedy filmowego alfabetu.

W 2005 roku, zrealizowała dokument „Artykuł 567” o Sławomirze Sikorze (wcześniej jego historia zainspirowała „Dług” Krzysztofa Krauzego). Zaczęła też wieloletnią, jak miało się okazać, współpracę z Robertem Bolesto, który napisał scenariusze do jej krótkometrażowych fabuł, czyli „3 Love” (2004) o tragicznym finale SMS-owej znajomości dziewczyny (Roma Gąsiorowska) i starszego mężczyzny oraz „Aria Diva” (2007) o fascynacji dwóch sąsiadek: zanurzonej w codzienności kury domowej (Gabriela Muskała) i operowej diwy (Katarzyna Figura). Dla Bolesto, który pracował głównie w teatrze, był to pierwszy kontakt z kinem: dziś jest jedną z najciekawszych osobowości wśród polskich scenarzystów filmowych („Harkor Disko”, „Ostatnia rodzina”). Ale już wtedy miał swój niepokorny styl, po swojemu pisał dialogi. Choćby taki: „Czym się na ogół zajmujesz? Jestem seryjnym mordercą kobiet” („3 Love”).

fot. Rafał Placek / GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

„Aria Diva” – zrealizowana według opowiadania Olgi Tokarczuk „Ariadna na Naksos” i nagrodzona m.in. Srebrnym Lajkonikiem oraz Srebrnym Smokiem na Krakowskim Festiwalu Filmowym – miała w sobie odważny, queerowy rys, ale w pewnym sensie wyrażała też obawy samej reżyserki: jak pogodzić zawodowe spełnienie filmowca z rodziną? Gdy Smoczyńska kończyła szkołę średnią, niewiele kobiet w Polsce zdawało – i było przyjmowanych – na studia reżyserskie. Kiedy kończyła studia, tłumaczono jej, że to nie czas na rodzinę, a ona niedługo później urodziła pierwsze dziecko.

Miała kilka projektów na debiut, ale nie udało się zdobyć na nie pieniędzy. Pracowała w telewizji, uczyła się rzemiosła, a zarazem miała coraz większą ochotę, by iść na przekór: – Narastała we mnie  myśl, żeby wszystko, co przewidywalne i bezpieczne, rozwalić. Zdekonstruować. Chyba z tego buntu wzięły się „Córki Dancingu” – opowiadała.

Ten film Smoczyńskiej to po części musical, a po części horror, trochę romans, a trochę – baśń. Baśń podszyta groteską i grozą, patosem i perwersją, brawurowym humorem i melancholią. Nic dziwnego, że „Córki Dancingu” okrzyknięto jednym z najciekawszych polskich debiutów ostatnich lat, a IndieWire nazwało je „najlepszym gotyckim musicalem o pożerających ludzi syrenach, jaki kiedykolwiek powstał”. Jednak zanim doszło do realizacji wielu decydentów łapało się za głowę. – Możliwości są dwie: albo wyjdzie coś ekstra, albo chamskie porno – mówił jeden z nich.

„Aria Diva” miała w sobie odważny, queerowy rys, ale wyrażała też obawy reżyserki: jak pogodzić zawodowe spełnienie filmowca z rodziną

Pomysł faktycznie ekscentryczny: dwie piękne syreny – z wielkim ogonem, który znika i pojawia się pod wpływem wody – wychodzą na ląd, śpiewają, tańczą i stają się atrakcją miejscowego dancingu. Uwodzą, kuszą ludzi, czasem brutalnie ich karzą. Nikt się niczemu nie dziwi: ani temu, że syreny mówią po polsku („Nauczyłyśmy się na plaży w Bułgarii”), ani temu, że między nogami mają „to, co lalki Barbie”, ale nie to, co mają kobiety.

Jesteśmy w ociekającym brokatem, legendarnym klubie Adria, w przaśnej Warszawie lat 80., gdzie dancing był jedynym w swoim rodzaju mikroświatem. Z jednej strony kicz i niespełniony, amerykański sen, a z drugiej miejsce, gdzie strumieniami lała się wódka, dawały o sobie znać chowane na co dzień instynkty, a gęsta atmosfera miała w sobie coś pierwotnego, niemal fizjologicznego.

Smoczyńska zna tę rzeczywistość na wylot: jej mama była przez lata kierowniczką dancingu, który prowadziła razem z siostrą w Szklarskiej Porębie. Zaplecze, kelnerzy, muzycy, szatniarka… To był mój świat. Nie miałam placu zabaw. Miałam słomki, odkurzacze, tajne kąty – wspominała reżyserka. Ale był to również świat Zuzanny i Barbary Wrońskich tworzących od kilku lat zespół Ballady i Romanse (ich mama Janina,  która pojawia się na ekranie w epizodzie barmanki śpiewała w dancingach).

To właśnie niezwykła, przekorna, przepełniona melancholią muzyka Ballad i Romansów jest właściwie najważniejszym językiem, jakim komunikują się bohaterowie. – Chodziło o to, by nie śpiewać „idę siusiu” albo „przywiozłem świeże kwiaty” ale wejść głębiej. Poprzez piosenkę opowiadać o emocjach – opowiadała Zuzanna Wrońska. – Byłem w stałym kontakcie z librecistką, czyli autorką tekstów i kompozytorką – wspominał z kolei Robert Bolesto. – Pracowaliśmy trochę jak w opowieściach o musicalach na Brodawayu: czasem pokazywałem zarys jakiejś sceny i prosiłem o piosenkę, a czasem gotowa już piosenka inspirowała scenę w scenariuszu”.

W gronie współtwórców niebagatelną rolę odegrali też aktorzy – począwszy od śpiewającej „I Feel Love” Kingi Preis, Jakuba Gierszała, Andrzeja Konopki, Zygmunta Malanowicza, Magdaleny Cieleckiej i Katarzyny Herman aż po aktorki grające tytułowe syreny: Michalinę Olszańską i Martę Mazurek. Dla obu ostatnie dwa lata to zawodowy przełom: Mazurek grała m.in. we francusko-polskich „Niewinnych” Anne Fontaine, a Olszańska rozwija karierę w Czechach („Ja, Olga Hepnarová”, „Muzzikanti”), Rosji („Matilda” Aleksieja Uczitiela), ale też Ameryce (planowany „Dead Burt”).

„Córki Dancingu” doceniło kilkanaście festiwali na świecie, a dzięki filmowi prestiżowe „Variety” razem z Sydney Film Festival oraz European Film Promotion umieściło Smoczyńską w gronie dziesięciu reżyserek z Europy, których karierę warto śledzić (Ten European Female Filmmakers to Watch). Oryginalność filmu polega zresztą na tym, że odczytywać można go rozmaicie. Jedni widzą w nim obraz wtajemniczenia młodych dziewczyn w powszechny fałsz, złudzenia, codzienne kompromisy. Inni – symboliczną opowieść o traktowanych przedmiotowo kobietach. Jeszcze inni traktują „Córki…” jako „bajkę dla dorosłych” o samotności i niespełnieniu, ale też nieprzeniknionej dziwności świata.

„Córki Dancingu” zostaną wydane w 2018 roku na DVD w Criterion Collection, najsłynniejszej na świecie kolekcji filmowej klasyki – Smoczyńska będzie pierwszą kobietą-reżyserką, której film znajdzie się w tej serii

Pasmo sukcesów reżyserki wciąż trwa. 1 lutego w prestiżowym IFC Center w Nowym Jorku odbyła się uroczysta premiera „Córek Dancingu”, które trafią do oficjalnej dystrybucji w Stanach Zjednoczonych: film wprowadza do kin prestiżowy dystrybutor Janus Films, który wcześniej dystrybuował m.in. „Wielkie piękno” Paola Sorrentino. „Córki Dancingu” zostaną też wydane w 2018 roku na DVD w Criterion Collection, najsłynniejszej na świecie kolekcji filmowej klasyki – Smoczyńska będzie pierwszą kobietą-reżyserką, której film znajdzie się w tej serii.

Dla Agnieszki Smoczyńskiej to oczywiście dopiero początek. Na niedawnym festiwalu w Sundance dostała Global Filmmaking Award – finansowe wsparcie od Sundance Institute przy pracy nad projektem „Deranged”. Tymczasem w grudniu rozpoczęła w Polsce zdjęcia do „Fugi”, nad którą pracowała od lat z Gabrielą Muskałą: znakomita aktorka („Cała zima bez ognia”, „Moje córki krowy”) zagra główną rolę, ale jest też autorką scenariusza. Muskała i Smoczyńska inspirowały się autentyczną historią kobiety, która nie wiedziała o sobie nic – odnalazły ją, rozmawiały z nią, ale jej opowieści wzbogaciły o przeżycia kilku innych osób. – W moim filmie nie chodzi o chorobę, ale o pytanie: czy można, zapominając swoich bliskich, przestać ich kochać? Czy zapominamy również uczucia?. Premiera „Fugi” planowana jest na 2018 rok.