Przemysław Wojcieszek

Niepokorny w swoich wypowiedziach, ale przede wszystkim – niepokorny jako twórca. Jego filmy i spektakle teatralne zawsze wzbudza dyskusje i łamie obowiązujące schematy. Jego filmy są stałymi bywalcami Berlinale, a w Polsce nagradzano go „za oryginalne dzieła będące manifestem pokolenia trzydziestolatków szukających dla siebie miejsca w naszej rzeczywistości”

Szukanie dla siebie miejsca w naszej rzeczywistości to najważniejszy temat w kinie Przemysława Wojcieszka, który studiował polonistykę i dziennikarstwo, a zadebiutował scenariuszem „Poniedziałku” (1998) Witolda Adamka z „Bolcem” i Pawłem Kukizem w rolach głównych. Jako reżyser swój pierwszy film, czarno‑biały „Zabij ich wszystkich” (1999), Wojcieszek zrealizował całkowicie niezależnie w wynajętym wrocławskim mieszkaniu, w siedem dni, za jedyne 26 tysięcy złotych.

Tłem reżyserskiego debiutu stają się społeczne zamieszki po śmierci zabitego przez policjanta kibica (inspiracją były autentyczne wydarzenia ze Słupska w 1998 roku), a najważniejszym tematem: próba znalezienia, jak mówił Jerzy Stuhr, „programu na tak” w klaustrofobicznej, pozornie beznadziejnej atmosferze rodzinnego miasta. Zwłaszcza w przypadku buntowniczej Ewy (odkryta przez Wojcieszka Sylwia Juszczak), która nie chce iść drogą wyścigu szczurów i pogoni za kasą, ale nie chce też godzić się na sprowadzone do powtarzalnych rytuałów trwanie.

„Nie chcę się nigdzie wyrywać” – mówi w „Zabij ich wszystkich” filmowa Ewa. „Ja wiem, że to gówniane miejsce, ale moje własne! Muszę spróbować, czy da się tutaj żyć” – deklaruje z kolei Marcin (Rafał Maćkowiak), bohater kolejnego filmu Wojcieszka „Głośniej od bomb” (2001) ze zdjęciami wybitnej operatorki Jolanty Dylewskiej. O ile „Zabij ich wszystkich” było młodzieńczym krzykiem buntu i wściekłości, o tyle „Głośniej od bomb” to brawurowa, dojrzała artystycznie historia o zderzeniu dwóch pokoleń, które nie mogą się spotkać, ale którym chodzi o to samo: choćby kalekie spełnienie.

Wojcieszek łączy w tym filmie śmierć i miłość, nadzieję i koniec złudzeń, wiersze Poświatowskiej i muzykę The Smith (to ich utwór zainspirował tytuł). A przede wszystkim pokolenie najmłodsze (Rafał Maćkowiak i debiutująca wówczas, nagrodzona na festiwalu w Gdyni Magdalena Schejbal) oraz pokolenie rodziców symbolicznie reprezentowane przez aktorów kojarzonych z filmami lat 70.: Teresę Sawicką i Michała Tarkowskiego.

„Głośniej od bomb” uznano za fascynujący, mocny głos całego pokolenia, ale też objawienie nowej, reżyserskiej osobowości ‑ utalentowanego pasjonata bez szkoły filmowej (Wojcieszek dwukrotnie się do niej nie dostał). Posypały się nagrody (m.in. dwie nominacje do Orła, wyróżnienia na festiwalach w Gdyni, Koszalinie i Wrześni), a także zaproszenia na festiwale zagraniczne ‑ w tym Slamdance Film Festival w Park City, gdzie obraz wyróżniono Kodak Vision Awards za zdjęcia Jolanty Dylewskiej. „To najlepszy film młodej generacji” ‑ mówił z kolei o „Głośniej od bomb” Andrzej Wajda.

Na przekór kinu, które torpedowało polskiego widza brakiem perspektyw, upadkiem zasad i gonitwą za karierą, Wojcieszek konsekwentnie uderzał w swoich filmach tonem pozytywnym, a chwilami niemal pozytywistycznym. Bohaterowie jego „W dół kolorowym wzgórzem” (2004), ale też „Doskonałego popołudnia” (2005) mimo niesprzyjających wiatrów, zawodów ludźmi i światem nie poddają się – chcą walczyć o dawną miłość i swoje miejsce na ziemi („W dół kolorowym wzgórzem”) albo o wydawnictwo założone z pieniędzy przyszłego teścia produkującego kiełbasę („Doskonałe popołudnie”). Żeby to zrobić, trzeba oczywiście iść pod prąd ‑ metaforycznie zabić w sobie rodziców i obudzić w sobie szlachetny, trochę naiwny idealizm. „Nieważne, jak się te starania mojego bohatera skończą, szczęśliwie czy nie. Ale sens jest w samym dążeniu, aby być kimś lepszym” – mówił wtedy w wywiadzie dla „Polityki” reżyser.

„Głośniej od bomb” to brawurowa historia o zderzeniu dwóch pokoleń, które nie mogą się spotkać, ale którym chodzi o to samo. „To najlepszy film młodej generacji” ‑ mówił o obrazie Wojcieszka Andrzej Wajda

Wojcieszek od początku był w polskim kinie postacią nie do zaszufladkowania. Jego mocny, reżyserski głos doceniali krytycy i jurorzy festiwali, ale nie do końca umieli poradzić z nim sobie producenci i dystrybutorzy: m.in. dlatego sam zajął się dystrybucją swoich filmów, a o każdy kolejny projekt kinowy musiał toczyć batalie. Przystań znalazł w pewnym sensie w teatrze. „Lubię przygotowywać spektakle teatralne, które pozwalają reagować na współczesność szybko, na gorąco: przygotowanie filmu jest dużo bardziej czasochłonne” ‑ tłumaczył Wojcieszek.

Już w 2004 roku, dzięki zaproszeniu Jacka Głomba, przygotował swój teatralny debiut „Made in Poland” w Teatrze im. Modrzejewskiej w Legnicy. Słynny spektakl o wściekłym na wszystko i wszystkich Bogusiu, który z wytatuowanym na czole napisem „Fuck off!” nawołuje do powszechnego buntu ‑ minimalistyczny w formie, kapitalnie wykorzystujący miejską przestrzeń blokowiska Piekary w Legnicy ‑ został uznany za jedno z najważniejszych wydarzeń teatralnych w Polsce ostatnich lat. Wielokrotnie nagradzane przedstawienie było m.in. transmitowany przez telewizję publiczną, a pięć lat po premierze przeniesione przez Wojcieszka na duży ekran – pełen punkowo‑anarchistycznej film doceniono m.in. w 2010 roku na festiwalu w Berlinie.

Spektakle Wojcieszka realizowane często według jego dramatów konsekwentnie wsadzały kij w mrowisko: zderzały polskie, narodowe mity z nieprzystającą do nich współczesnością, tradycyjną religijność z homoseksualizmem, a jednocześnie urzekały świetnie rozpisanymi dialogami i nowatorskim wykorzystywaniem możliwości teatru (m.in. „Cokolwiek się zdarzy, kocham cię” i „Dwoje biednych Rumunów mówiących po polsku” w TR Warszawa, „Darkroom” i „Jeszcze będzie przepięknie” w Teatrze Polonia). I tak jest nadal ‑ w 2016 roku gorące dyskusje wzbudziły najnowsze przedstawienia Wojcieszka, czyli „Hymn narodowy” w Teatrze im. Modrzejewskiej w Legnicy oraz „Polska krew” w Teatrze TrzyRzecze.

„Knives Out” ‑ ostatni film reżysera ‑ to eksperyment inspirowany rodzącym się nacjonalizmem  i nienawiścią do „obcych”. „Pokazałem ludzi, którzy wchodzą w życie naładowani agresją i nie myślą o konsekwencji swoich działań” ‑ mówi twórca

Reżyser nie zapomina oczywiście o kinie, w którym coraz chętniej sięga po formalne i narracyjne eksperymenty. Tak było w pokazywanym w berlińskiej sekcji Forum „Sekrecie” (2011) zbudowanym z fabularnych strzępów, odłamków zdań i słów, symboli, znaków, przyspieszeń i nagłych cięć: tematu polsko‑żydowskiej winy Wojcieszek dotyka tu ‑ w przeciwieństwie do „Pokłosia” Pasikowskiego ‑ nie przez fabularną dosłowność, ale formalny, awangardowy eksperyment. Był nim również – także pokazywanym w Berlinie ‑ „Jak całkowicie zniknąć” (2014): pozbawiona publicystyki, zbudowana z dyskretnych mgnień opowieść o nocnym spotkaniu w Berlinie dwóch dziewczyn, które niemal bez słów przyciągają się i odpychają. „Chciałem obciąć ten okropny i cuchnący kontekst historyczny, którego nienawidzę i zrobić film współczesny. Opowiadam w nim o miłości niemożliwej, bo trwającej tylko kilka godzin” ‑ przyznawał reżyser.

Ostatnim ukończonym filmem Wojcieszka jest zrealizowany w ekspresowym tempie (scenariusz powstał w trzy tygodnie, zdjęcia w dwa, a montaż – w tydzień) „Knives Out” (2016). Czyli inspirowana wyborczym sukcesem PiS-u, a jednocześnie „histerią związaną z muzułmanami” opowieść o młodych, którzy spotykają się kilka lat po maturze i spędzają razem wieczór. „Podczas spotkania wychodzi na jaw nacjonalistyczna schiza, która się w nich nakręca” ‑ opowiadał Wojcieszek. „Pokazałem ludzi, którzy wchodzą w życie naładowani agresją i nie myślą o konsekwencji swoich działań”.

W 2015 roku zrealizował też film najbardziej zaskakujący – i najbardziej ryzykowny, bo o sobie: „Berlin Diaries”. „Jestem reżyserem filmowym próbującym zachować minimum niezależności, dlatego nieustannie spotykam się z biedą. (…) Bieda wie, że tak długo, jak nie jestem posłuszną kurewką urzędników, krytyków i festiwali filmowych, tak długo będziemy razem” – mówi na ekranie reżyser, który decyduje się na intymną, a zarazem kreowaną spowiedź ‑ dosłownie i w przenośni staje przed widzami nago i pokazuje siebie bez upiększeń.

„»Berlin Diaries« to dziennik. Dziennik zmagań z własną słabością, z rozpaczą po stracie najbliższej osoby, dziennik rejestrujący ulotny romans” – pisał Wojcieszek o swoim filmie. „Dziennik, który nakręciłem, aby przetrwać ciężką zimę mojego życia. (…) Jeśli uznamy ten dziennik za film, to jest to film ekstremalnie osobisty i egzystencjalny – opowieść o próbie wyzwolenia artysty z ograniczeń formy filmowej, o poszukiwaniu znaczenia życia i sztuki. Powrocie do pustego rodzinnego domu i próbie przezwyciężenia osobistego kryzysu”.