Aga Woszczyńska

Uważa, że kino zaczyna się tam, gdzie kończą się słowa − filmowe historie chce opowiadać przede wszystkim obrazem. We „Fragmentach” i „Cichej ziemi” pokazała, że równie ważna co sposób filmowania jest dla niej warstwa dźwiękowa, mimo że muzyki ilustracyjnej nie usłyszycie w żadnym z tych filmów.

Odkąd pamięta chciała robić filmy. Już w liceum uczęszczała na kursy filmowe. Początkowo chciała zostać operatorem – uważa, że do tego zabrakło jej talentu. Dostała się do łódzkiej Szkoły Filmowej na reżyserię. W szkole reżyserowała etiudy fabularne i dokumentalne – m.in. znakomitą „Luizę Hert” o nietuzinkowej artystce zajmującej się sprzątaniem w Teatrze na Woli. Woszczyńska nie ukrywa jednak, że zawsze najbardziej ciągnęło ją do fabuły.

Interesuje mnie, dlaczego w pewnym momencie dorosłe osoby uwalniają się, odmrażają, doznają pewnych emocji, które zazwyczaj przeżywa się znacznie wcześniej – mówi Woszczyńska.

Nad swoim dyplomowym filmem pracowała półtora roku. To opowieść o parze trzydziestolatków, która wiedzie dostatnie, wygodne życie. Anna i Adam (w tych rolach Agnieszka Żulewska i Dobromir Dymecki) mają dobre prace, wprowadzają się do nowego, kupionego na kredyt apartamentu. Jadają w drogich restauracjach, codziennie rano razem biegają, a wieczorami uprawią seks. Choć funkcjonują blisko siebie i momentami zdają się niemal symbiotycznie połączeni, to prawie ze sobą nie rozmawiają. Nie okazują emocji – ani sobie, ani światu. W codziennej rutynie działają niemal jak roboty.

– Moi koledzy ze szkoły często robią filmy o nastolatkach. A mnie bardziej interesuje to, co trzydziesto-, trzydziestokilkulatkowie przeżywają o 15 lat za późno – mówiła Woszczyńska w 2014 roku w jednym z radiowych wywiadów. – Interesuje mnie, dlaczego w pewnym momencie dorosłe osoby uwalniają się, odmrażają, doznają pewnych emocji, które zazwyczaj przeżywa się znacznie wcześniej.

Woszczyńska bohaterów „Fragmentów” obserwuje z dystansu – statyczne, szerokie ujęcia doskonale podkreślają monotonię i poczucie obcości, w których są zanurzone postaci. Ze zdjęć Bartosza Świniarskiego, z którym stale współpracuje, momentami doskonale symetrycznych, przebija chłód i dojmująca pustka. W zasadzie to samo można powiedzieć o relacji Anny i Adama. Nieliczne rozmowy sprawiają, że napięcie rośnie, a ciężkie milczenie zawieszone między nimi podkreśla i wydobywa na pierwszy plan starannie przemyślana (i zapisana w scenariuszu) warstwa dźwiękowa filmu. Mechaniczne odgłosy elektronicznych sprzętów domowych, huk wind, złowrogie buczenie klimatyzatorów, stukanie naczyniami – zazwyczaj przeźroczyste, niedostrzegane dźwięki wyostrzają się, nasilają i niosą echem po pustych, chłodnych wnętrzach drapaczy chmur. W pierwszych filmach Woszczyńskiej wybrzmiewają głośniej niż jakiekolwiek słowa.

„Fragmenty” znalazły się w selekcji Festiwalu w Cannes w sekcji „Quinzaine des Realisateurs” i były jednym z najgłośniejszych shortów wyprodukowanych przez Szkołę Filmową w Łodzi.

Choć 25-minutowe „Fragmenty” zostały docenione na wielu festiwalach, a w 2014 roku znalazły się w selekcji Festiwalu w Cannes w sekcji „Quinzaine des Realisateurs” i były jednym z najgłośniejszych shortów wyprodukowanych przez Szkołę Filmową w Łodzi, to Aga Woszczyńska nie raz przyznawała, że krótki metraż traktowała raczej jak wstęp do czegoś większego niż zupełnie odrębną, niezależną formę:

– Miałam wrażenie, że krótkometrażowe „Fragmenty” to za mało, żeby opowiedzieć o bankrutach emocjonalnych, jak lubię nazywać moich bohaterów. Potrzebowałam więcej czasu ekranowego, żeby widzowie mogli ich poznać.

W pełnometrażowej „Cichej ziemi” Woszczyńska wraca do postaci z „Fragmentów” i nie tylko do nich. Annę i Adama grają Ci sami aktorzy, autorem zdjęć jest ponownie Bartosz Świniarski. Narracja prowadzona jest w podobnym stylu: szerokie kadry, brak ilustracyjnej muzyki. To, co się zmienia, to przede wszystkim sceneria i okoliczności: z centrum metropolii i zimnych wnętrz gigantycznych apartamentowców bohaterowie przenoszą się na włoską wyspę. Jak trafnie zauważył w swojej recenzji Piotr Czerkawski, Woszczyńska Annę i Adama zamiast na terapię dla par wysyła na wakacje.

Nietrudno się domyślić, że urlop zaostrzy buzujący ciągle pod powierzchnią kryzys w tym pozornie tylko idealnym związku. Jak to bywa w życiu, ale i w klasycznych filmowych historiach o „parze na wakacjach” wystarczy wprowadzić postać „innego”, aby zaburzyć skrupulatnie utrzymywany przez bohaterów status quo. W „Cichej ziemi” „innym” jest arabski uchodźca – robotnik, wezwany przez właściciela domu, aby naprawić zepsuty basen. To on wyzwala w głównych bohaterach irracjonalny lęk przed obcym.

Rutynowe, codzienne czynności wykonywane w symbiotycznej diadzie – uporczywe wypełnianie lodówki zapasami, wspólne posiłki, jogging i seks – mają parze zagwarantować poczucie bezpieczeństwa. Ono jednak, mimo podejmowanych działań, okazuje się niezmiernie kruche.

Zainstalowany w domu alarm, który Adam próbuje uruchomić przy każdym, nawet najkrótszym wyjściu na pobliską plażę nie działa. Nieistotny drobiazg? U Woszczyńskiej nabiera symbolicznego znaczenia, jak zresztą wszystkie, pozornie tylko nieistotne detale, prozaiczne działania czy najdrobniejsze, obserwowane z oddali gesty bohaterów. Te, które wydają się zbędne, bo nie posuwają akcji naprzód ani nie pełnią funkcji Czechowowskiej strzelby, powiedzą nam sporo o konstrukcji i aktualnej kondycji psychicznej Anny i Adama.

– Dla mnie kino zaczyna się tam, gdzie kończą słowa, to w ciszy rodzą się najważniejsze pytania. Dialogi w moich filmach są więc ograniczone do minimum i nie ma w nich muzyki, która często tylko sztucznie podbija emocje – wyjaśniała Aga Woszczyńska na spotkaniach z widzami.

Główni bohaterowie jej filmu to mistrzowie wyparcia. Nie pozwalają sobie na (auto) refleksję, nie dopuszczają do głosu nieprzyjemnych emocji, które mogłyby zniszczyć ich wypracowany obraz siebie i uporządkowaną, dostatnią codzienność. Chcąc chronić dobre samopoczucie oraz pozytywny obraz siebie i swojego partnera, Anna w „Cichej Ziemi” kłamie. Przedstawia znajomym nieprawdziwą wersję wydarzeń, jakby za wszelką cenę potrzebowała głośnego potwierdzenia, że ona i Adam (bierni i obojętni świadkowie wypadku uchodźcy) nie zrobili niczego złego i zachowali się przyzwoicie.

Przeniesienie bohaterów z metropolii wypełnionej szklanymi drapaczami chmur do wynajętego na włoskiej wyspie domu, pozwoliło umieścić fabułę w szerszym, znacznie bardziej uniwersalnym kontekście. Wychodząc od opowieści o kryzysie w związku Anny i Adama, Woszczyńska zbudowała oszczędną w środkach, a zarazem bardzo precyzyjnie prowadzoną narrację o uprzywilejowanych, zamożnych trzydziestolatkach z Europy – o ich obojętności, bierności, ale i bezradności wobec rozgrywającego się niemalże na ich oczach „kryzysu migracyjnego”.

– Tytuł „Cicha ziemia” odnosi się do przemilczanej tragedii. Pisałam scenariusz pod wpływem dramatu uchodźców u brzegu Lampedusy, potrzebowałam zabrać głos – wspomina Woszczyńska.

Scenariusz zaczął powstawać w 2016 roku. Woszczyńska razem ze współscenarzystą Piotrem Jaksą Litwinem myśleli o dystopii, w której bliżej nieokreślone zagrożenie wisi w powietrzu. To dlatego Anna i Adam mijają na sardyńskiej wsi wojskowe samochody w czasie codziennego porannego joggingu. Kiedy w 2022 roku film trafił do kin, obecność wojska nie wydawała się już wcale niezwykła. Wydarzyła się pandemia, w czasie lockdownów w całej Europie ulice patrolowało wojsko. Południowy „kryzys migracyjny” przeniósł się na północ – dramat uchodźców rozgrywa się jeszcze bliżej nas. Na granicy z Białorusią, w Puszczy Białowieskiej stanął mur strzeżony przez pograniczników. W Ukrainie wybuchła wojna.

Trafnym podsumowaniem jest fragment z opisu dystrybutora Gutek Film: Od czasu premiery „Cichej ziemi” na festiwalu w Toronto granice rzeczywistości gwałtownie się przesunęły – znajdują się teraz tuż pod naszymi oknami. I choć to gorzka konstatacja, brawurowy debiut polskiej reżyserki doskonale trafia w swój czas.

Z powodu pandemii zdjęcia do „Cichej ziemi” przesunęły się o kilka miesięcy, a i tak powstawały w czasie, gdy na Sardynii wciąż trwał restrykcyjny lockdown. Mimo trudności udało się zrealizować film w koprodukcji polsko-włosko-czeskiej z międzynarodową obsadą. Płetwonurka, który organizuje turystom możliwość podwodnego zwiedzania sardyńskiego wybrzeża zagrał Jean-Marc Barr. Obsadzając Barra Woszczyńska puszcza oko do widzów i – siłą rzeczy – wchodzi w dialog z Bessonem oraz jego kultowym już dziś filmem „Wielki Błękit”.

Następny film Woszczyńskiej, „Czarna woda”, porusza temat kryzysu ekologicznego.

Obecnie Aga Woszczyńska pracuje nad swoim drugim filmem fabularnym „Czarna woda” i przymierza się do trzeciego pełnego metrażu „Biały Ogień”.

– Akcja każdego z tych filmów rozgrywa się na innej wyspie na mapie świata. Chcę stworzyć uniwersalną trylogię i opowiedzieć historie o aktualnych sprawach, które mnie najbardziej bolą. Chcę komentować problemy współczesnego świata, ale nie w sposób bezpośredni – raczej zadając ważne pytania niż dając odpowiedzi. Na pierwszym planie zawsze jest relacja, ale najbardziej interesuje mnie tło, to co nazywam meta poziomem opowieści. W „Cichej Ziemi” był to kryzys uchodźczy, w „Czarnej Wodzie” będzie nim katastrofa ekologiczna. Trylogię zamknie film „Biały ogień” o terroryzmie klimatycznym. To, co jest dla mnie ważne, to badanie kondycji człowieka w obliczu wszystkich tych kryzysów – mówi Woszczyńska.