CZŁONKOWIE


fot. Rafał Placek/ GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

Zaistniał filmem „Awans” (1974), za który otrzymał Specjalną Nagrodę Jury w Gdyni. W Locarno za „Pokój z widokiem na morze” (1977) zdobył Srebrnego, a za „Jezioro Bodeńskie” (1985) Złotego Lamparta. „Matka Królów” (1982) przyniosła mu Srebrnego Niedźwiedzia w Berlinie i Złote Lwy w Gdyni. Odznaczony Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze – Gloria Artis”. Członek Europejskiej Akademii Filmowej i Zarządu Gildii Reżyserów Polskich.

 

filmpolski.pl

 

imdb.com


Janusz Zaorski

„Kino, wehikuł magiczny” – tak nazywało się legendarne kompendium dla miłośników filmu. I tak pojmuje kino autor filmowej wersji „Matki Królów”. Jako pojazd zdolny do unieważniania geograficznych i czasowych granic

Można wybrać się nim w rejony znakomitej powojennej prozy, jak było we wspomnianej „Matce Królów” według Kazimierza Brandysa oraz „Jeziorze Bodeńskim” opartym na powieści Stanisława Dygata, można cofnąć w bardziej odległe czasy jak w „Syberiadzie polskiej” lub zajrzeć za kulisy rodzimego futbolu, czego przykładem „Piłkarski poker”. Można w obyczajowej konwencji szukać prawdy o polskiej zarobkowej emigracji jak w „Szczęśliwego Nowego Jorku” ze scenariuszem Edwarda Redlińskiego albo w kostiumie sensacji i komedii śledzić techniczne nowinki w „Hakerze”.

Kino Zaorskiego to bogactwo i różnorodność. „Czuję się profesjonalistą, który w sposób zawodowy może opowiedzieć każdą anegdotę”

Mówi o sobie, że czuje się profesjonalnym reżyserem, który może w sposób zawodowy opowiedzieć każdą anegdotę. Każdą to każdą – udowadnia to bogactwem i różnorodnością swego dorobku. A przy tym może jeszcze więcej i jeszcze inaczej. Doskonale pojął język telewizyjnego teatru, realizując w nim wiele wysoko ocenionych przez krytykę i dobrze przyjętych przez publiczność przedstawień.

Sekundował narodzinom jednej z pierwszych polskich telenowel, kompletując obsadę do „Złotopolskich” i reżyserując kilkanaście odcinków serialu. Ma za sobą dokumenty, w których zderza dwie swoje pasje – kino i sport, a przede wszystkim piłkę nożną. Poznał od środka i do głębi telewizję, ale też nie zawahał się pokierować nią, gdy na progu lat dziewięćdziesiątych dostał propozycję od premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego. W doświadczeniu wybitnego reżysera zderzają się dwie epoki jego aktywności – PRL i wolna Polska po roku 1989. I przenikają się nawzajem, rzucają na siebie nieoczywiste światło.

W 2017 roku Janusz Zaorski skończy siedemdziesiąt lat. Można rzec, iż zamiłowanie do filmu odziedziczył po ojcu, Tadeuszu, w latach sześćdziesiątych wiceministrze kultury odpowiedzialnym za kinematografię. Czasy były mroczne, ale Tadeusz Zaorski zasłużył sobie na bardzo dobrą opinię w środowisku. – Czuł się gospodarzem i bardzo szanował twórców – mówi Janusz Zaorski. I przypomina, że ojciec wstawiał się za filmowcami w 1968 roku, co stało się pretekstem do pozbawienia go stanowiska z zarzutem filosemityzmu. Dla syna stał się jednak żywym dowodem na to, że również w poprzedniej epoce w tak trudnym światku, jak filmowy, i pełniąc tak eksponowaną funkcję można było pozostać przyzwoitym.

Zdjęcie jest własności GILDII REŻYSERÓW POLSKICH. Wszystkie prawa zastrzeżone.

fot. Rafał Placek / GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

Ukończył studia reżyserskie w łódzkiej Szkole Filmowej jako niemal żółtodziób, w wieku dwudziestu dwóch lat. Podczas nauki pracował jako asystent reżysera w NRD, odbył też staż w Wielkiej Brytanii. Już wówczas dbał więc o to, by próbować chleba z niejednego pieca. Szlify zdobywał u nie byle kogo, gdyż do pracy przy serialu „Kolumbowie” zaprosił go Janusz Morgenstern.

Równolegle swe filmy kręcili inni wielcy tego lub trochę starszego pokolenia – Krzysztof Zanussi, Antoni Krauze, Edward Żebrowski, Wojciech Marczewski. Można było poczuć pomiędzy tymi twórcami podskórny przepływ energii, nawet jeżeli wyznawali różne filozofie sztuki i całkiem odmienne filmy kręcili. Dla Zaorskiego guru w młodości i na całe życie stał się Tadeusz Konwicki, który był kierownikiem literackim Zespołów Filmowych: Pryzmat, Kadr i Kraj. Uczył się Polski z jego książek, uwodziła go metafizyka pisarza. Kiedyś zrealizował w radio słuchowisko według jego ostatniej opublikowanej rzeczy – „Czytadła”.

W telewizyjnym debiucie „Na dobranoc” zabawił się konwencją kina sensacyjnego, w fabularnym „Uciec jak najbliżej” pokazał odyseję młodego chłopaka, który podróżując przez Polskę próbuje zrozumieć własną niedojrzałość i określić, w jakim życiowym punkcie się znalazł. W „Awansie” pierwszy raz posiłkował się prozą Edwarda Redlińskiego, opowiadając o młodym idealiście, powracającym do rodzinnej wsi i za wszelką cenę chcącym ją ucywilizować. Nie była to zresztą jedyna współpraca reżysera z ważnym pisarzem, bo scenariusz rok późniejszej od awansu „Partity na instrument drewniany” stworzył wraz ze Stanisławem Grochowiakiem. Zaorskiego cechował zawsze wyjątkowy słuch na literaturę. To wyróżniało go spośród innych reżyserów, ale też wskazywało na inteligencki rodowód twórcy. Swemu dziedzictwu pozostał wierny do dzisiaj, niezależnie od tego, gdzie pracował i jakie filmy kręcił.

Jego filmy zbierały laury na festiwalach najwyższej artystycznej próby – dwukrotnie w Locarno i raz w Berlinie, równocześnie potrafi dotrzeć do szerokiego widza: jest autorem jednego z najchętniej oglądanych polskich filmów w historii

Próbował kina moralnego niepokoju w „Pokoju z widokiem na morze”, a przede wszystkim we wstrząsających „Dziecinnych pytaniach”. Scenariusz tego filmu oddał mu przyjaciel, Tomasz Zygadło. Zrealizowano go w 1981 roku, czego pokłosie znać w gotowym dziele. W historii młodego architekta Misia (Adam Ferency) odbiły się dylematy polskiej inteligencji końca lat siedemdziesiątych. Film, jeden z najbardziej politycznych w karierze Zaorskiego, powstał w Zespole X. Artysta twierdził, że odnalazł tam wiele przyjaźni. Wspólne prace, czytanie scenariuszy, picie wódki. Atmosfera jedyna w swoim rodzaju.

W Zespole X (oraz w Rondzie Wojciecha Jerzego Hasa, które wyłożyło połowę swego budżetu) powstało arcydzieło Zaorskiego – „Matka Królów”. Reżyser zabiegał o ekranizację książki Brandysa od wielu lat, projekty składał kolejnym szefom kinematografii i zawsze spotykał się z odmową. Zdjęcia rozpoczęły się w listopadzie 1981, zostały ukończone (mimo stanu wojennego) po ośmiu miesiącach. Kolejne lata „Matka Królów” spędziła na półce. Ostatecznie obraz zdążył obrosnąć legendą i trafił do rozpowszechniania w 1987 roku, z początku w jednej kopii. Wszyscy, którzy film obejrzeli, nie mogli się zdecydować, która ze scen najbardziej ich porusza, która z ról – z wyjątkiem życiowej kreacji Magdy Teresy Wójcik w roli tytułowej matki wszystkich matek – robi na nich największe wrażenie.

Najistotniejsze jednak, że Zaorskiemu udało się uchwycić esencję książki Brandysa. Pokazać prostą kobietę przeciwstawiającą się systemowi i do końca zachowującą godność, mimo porażki. W Łucji Król i jej czterech synach odbija się polski stalinizm i hitleryzm, a także zniewolenie w komunistycznej opresji. Ten film ma w sobie ból konkretnego losu i siłę narodowej metafory. A przy tym programowo pozbawiony jest patosu. Jako się rzekło – arcydzieło warte wszystkich nagród.

Janusz Zaorski jest reżyserem eklektycznym. Podkreśla, że robi filmy dla ludzi, a nie dla podbudowania własnego ego. W „Jeziorze Bodeńskim” udowodnił, że jest świetnym tłumaczem prozy Dygata na język kina. W „Barytonie” według scenariusza swego przyjaciela Feliksa Falka spróbował konwencji sensacyjnej, wspaniale prowadząc aktorów ze Zbigniewem Zapasiewiczem na czele. Jednak najbardziej spełnioną podróżą Zaorskiego w rejony kina popularnego stał się „Piłkarski poker” – opowieść o kulisach ustawiania meczów w polskiej ekstraklasie. Główną rolę sędziego Laguny  zagrał wspaniale Janusz Gajos, na ekranie pojawili się również autentyczni piłkarze, ale nie tylko to przyciągnęło do sal olbrzymią widownię. „Piłkarski poker” stał się jednym z największych frekwencyjnych przebojów polskiego kina końcówki lat osiemdziesiątych.

Mając za sobą takie spełnienia, trudno liczyć na wieczne powtórki. Dlatego sam Zaorski mówił wielokrotnie, że ostatnie jego filmy nie dosięgały poziomem do jego najwybitniejszych dokonań, chociaż gościły na ekranach, ciesząc się zwykle niemałą popularnością. Wciąż godna pozazdroszczenia jest warsztatowa sprawność artysty, jego otwartość na świat, słuch na tematy i ludzi.

Podczas ostatniego Festiwalu Filmowego w Gdyni pokazywano dokument Zaorskiego „Pokolenia”, nakręcony z okazji jubileuszu wrocławskiej wytwórni filmowej. Reżyser zestawił w nim fragmenty pięćdziesięciu realizowanych tam filmów w taki sposób, aby tworzyły nie tylko historię tego miejsca i tego kina, ale też naszego kraju. Spotkał się z wielkim aplauzem publiczności. Mimo że „Pokolenia” mogą świadczyć o tym, iż Janusz Zaorski wreszcie jest gotów odwracać się do tyłu, można być pewnym, że jeszcze nas czymś zaskoczy.

— Jacek Wakar
Filmografia

2016 Pokolenia (dokument fabularyzowany)

2013 Syberiada polska (film fabularny)

2006 Mundial biało-czerwonych: trzej przyjaciele z boiska (dokument)

2005 Lekarz drzew (film fabularny)

2004 Cudownie ocalony (film fabularny, telewizyjny)

2002 Biało-czerwono-czarny (dokument)

2002 Haker (film fabularny)

2000 Mizerykordia (spektakl telewizyjny)

1999 Cyrograf (spektakl telewizyjny)

1997 Złotopolscy (serial fabularny)

1997 Szczęśliwego Nowego Jorku (film fabularny)

1996 Odbita sława (spektakl telewizyjny)

1995 Ach, co za wynalazek (spektakl telewizyjny)

1994 25 (k)latek (serial dokumentalny)

1992 Sprawa kobiet (film fabularny, telewizyjny)

1991 Panny i wdowy (film fabularny)

1991 Panny i wdowy (serial fabularny)

1991 Spacer w lesie (spektakl telewizyjny)

1989 Chłodna jesień (spektakl telewizyjny)

1989 Goryl, czyli ostatnie zadanie… (film fabularny, telewizyjny)

1988 Piłkarski poker (film fabularny)

1987 Do domu (film fabularny, telewizyjny)

1985 Jezioro Bodeńskie (film fabularny)

1984 Baryton (film fabularny)

1984 Zabawa w chowanego (film fabularny, telewizyjny)

1982 Matka Królów (film fabularny)

1981 Dziecinne pytania (film fabularny)

1980 Punkt widzenia (serial fabularny)

1980 Ziemia tragiczna (spektakl telewizyjny)

1978 Zaległy urlop (film fabularny, telewizyjny)

1977 Pokój z widokiem na morze (film fabularny)

1976 Zezem (serial fabularny)

1975 Partita na instrument drewniany (film fabularny)

1974 Awans (film fabularny)

1974 Chleba naszego powszedniego (film fabularny, telewizyjny)

1972 Kaprys Łazarza (film fabularny, telewizyjny)

1972 Uciekaj jak najbliżej (film fabularny)

1970 Na dobranoc (film fabularny, telewizyjny)

1968 Spowiedź (etiuda szkolna)

1967 Maestro (etiuda szkolna)

1967 Wielka gra (etiuda szkolna)

Nagrody

2013 Syberiada polska

Chicago  Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce − Nagroda Specjalna Przewodniczącego Komitetu Organizacyjnego Festiwalu

2004 Cudownie ocalony

Międzynarodowy Festiwal Telewizyjny w Płowdiw − Grand Prix

1997 Szczęśliwego Nowego Jorku

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni − Nagroda za reżyserię

Złoty Bilet − Nagroda Stowarzyszenia „Kina Polskie”

1991 Panny i wdowy

Kair International Film Festival − wyróżnienie

1989 Piłkarski poker

Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego

1982 Matka Królów

Berlin International Film Festival − Srebrny Niedźwiedź

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni − Wielka Nagroda Jury „Złote Lwy”

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni − Nagroda Dziennikarzy

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni − Nagroda Jury Młodzieżowego

Złota Kaczka −  nagroda przyznawana przez czasopismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski

Złota Taśma − Nagroda Koła Piśmiennictwa Filmowego SFP w kategorii: film polski

Don Kichot − Nagroda Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych)

1985 Jezioro Bodeńskie

Locarno International Film Festival − Grand Prix

Locarno International Film Festival − nagroda jury młodzieżowego

Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego

Strasburg Film Festival − nagroda miasta Schiltigheim

1984 Baryton

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni − Nagroda Główna Jury

1981 Dziecinne pytania

Koszaliński Festiwal Debiutów Filmowych „Młodzi i Film” − Wyróżnienie

1979 Zaległy urlop

Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej w Olsztynie − nagroda jury za scenariusz

1978 Zezem

Festiwal Polskiej Twórczości Telewizyjnej w Olsztynie − Złoty Szczupak

1978 Pokój z widokiem na morze

Locarno International Film Festival − Srebrny Lampart

Locarno International Film Festival − nagroda FIPRESCI wyróżnienie

1977 Zezem

Nagroda Przewodniczącego Komitetu d/s Radia i Telewizji

1975 Awans

Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Nagroda Główna Jury