Maria Zmarz-Koczanowicz

„Jej filmy są jak spacer przez Polskę ostatniego ćwierćwiecza w towarzystwie bystrego, dowcipnego, ciekawego życia obserwatora”
– pisał o dokumentach Marii Zmarz-Koczanowicz wybitny krytyk Tadeusz Sobolewski

Znana jest przede wszystkim jako reżyserka i scenarzystka filmów dokumentalnych i spektakli teatralnych, ma też w dorobku jeden film fabularny „Kraj świata” (1993), a jednak początkowo chciała być malarką – ukończyła malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych we Wrocławiu. Studiowała również scenografię, ale przede wszystkim reżyserię na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Przez osiem lat pełniła funkcję prodziekana Wydziału Reżyserii w łódzkiej Filmówce, gdzie do dziś jest wykładowcą. Pod jej okiem studenci zrealizowali kilkadziesiąt krótkich filmów.

Jej pierwszy dokument „Każdy wie, kto za kim stoi” (1983) pokazywał typową dla okresu stanu wojennego, ale też całego PRL-u sytuację stania w kolejce: bohaterowie uczestniczą w społecznym, irytującym rytuale, próbują go na siłę, absurdalnie uporządkować, używają wciąż tych samych, pustych, mechanicznie przywoływanych fraz, co podkreśla jeszcze dźwiękowy zabieg powtarzania urwanych zdań w rodzaju panie, ludzie od sierpnia stoją. Zmarz-Koczanowicz pokazuje to zjawisko z ironią, ale bez poczucia wyższości – obnaża zwykłą, codzienną sytuację dorosłych Polaków, ale przede wszystkim obnaża system, który opresyjnie wymusza bezduszność, egoizm, a życie zmienia w ciąg schematów.

Podobnie było we wszystkich dokumentach reżyserki powstałych w latach 80.: „Jestem mężczyzną” (1985) o działaczu PZPR, który zagarnia wszystkie dostępne stanowiska, łącznie z przewodnictwem Koła Ligii Kobiet, „Urzędzie” (1986) o bezceremonialnie egzekwujących długi, a zarazem nieświadomych swojego odczłowieczenia komornikach czy „Co wyszło z ziemi?” (1988) o Środzie Śląskiej, gdzie zarażeni wizją odnalezienia skarbu mieszkańcy przejmującą rolę archeologów-amatorów.

Jest mistrzynią nietuzinkowych i przekornych dokumentów biograficznych. Ich bohaterami byli m.in. pisarka Irena Krzywicka, wielki filozof Leszek Kołakowski, a niedawno Adam Michnik

Jej filmy są jak spacer przez Polskę ostatniego ćwierćwiecza w towarzystwie bystrego, dowcipnego, ciekawego życia obserwatora – pisał o dokumentach Zmarz-Koczanowicz Tadeusz Sobolewski. Jest bowiem reżyserka imponująco wyczulona na społeczne przemiany: wszystko jedno, czy chodzi o rodzący się po upadku komunizmu rynek erotyczny („Kilka uwag o rozkoszy”, 1991), fenomen disco polo („Bara Bara”, 1996), sceny klubowej („Miłość do płyty winylowej”, 2002) czy specyficznie organizującą się Młodzież Wszechpolską („Kocham Polskę”, 2007).

Zmarz-Koczanowicz fascynowały też zawsze nietuzinkowe losy ludzi na przecięciu kultur – Hatifa Janabiego, izraelskiego wykładowcy arabisty na Uniwersytecie Warszawskim („Hatif”, 1995), założyciela Stowarzyszenia Romów Polskich Romana Kwiatkowskiego („Ostatni Cygan w Oświęcimiu”, 1994) czy Wiery Gran, przed wojną żydowskiej pieśniarki występującej również w warszawskim getcie i oskarżonej o współpracę z gestapo, a potem uniewinnionej m.in. przez Sąd Obywatelski przy Centralnym Komitecie Żydów Polskich („Wiera Gran”, 2012).

Stała się też mistrzynią nietuzinkowych, przekornych, fascynujących dokumentów biograficznych – ich bohaterami byli m.in. pisarka i publicystka Irena Krzywicka („Irena Krzywicka – jaka była i nie była”, 1993), dziennikarka i reportażystka Teresa Torańska („Teresa Torańska. My-Oni-Ja”, 1994), autorka „Zagubione w przekładzie” Eva Hoffman („Jedno życie. Eva Hoffman”, 1995), redaktor naczelny „Tygodnika Powszechnego” Jerzy Turowicz („Zwyczajna dobroć”, 1998), założyciel Teatru Laboratorium Jerzy Grotowski („Jerzy Grotowski: próba portretu”, 1999), pisarz i eseista Jacek Woźniakowski („Plastyka Polska XX wieku według Jacka Woźniakowskiego”, 2003) , wybitny filozof prof. Leszek Kołakowski („Profesor. O Leszku Kołakowskim, 2005), a także Krzysztof Kieślowski („Still Alive”, 2005) i – niedawno – Adam Michnik („Michnik. Bądź realistą, chciej niemożliwego”, 2015).

fot. Rafał Placek / GILDIA REŻYSERÓW POLSKICH

Fascynują Marię Zmarz-Koczanowicz wybitne osobowości, ale również wielobarwne miejsca („Moja Warszawa” z 2003 roku czy „Była wojna” z roku 2013 o podkarpackim miasteczku Rymanów zamieszkiwanym przed wojną przez Polaków, Żydów oraz Rusinów), a zwłaszcza nietuzinkowe społeczności. W „Nie wierzę politykom” (1990) portretowała różne grupy „dzieci stanu wojennego”, od anarchistów po młodych piłsudczyków, a w głośnym „Pokoleniu 89” – młodych ludzi z opozycji końca lat 80., którzy opowiadają o swoim doświadczeniu stanu wojennego, działalności w NZS-ie, Okrągłym Stole i późniejszych, bardzo różnych zresztą losach (bohaterami są m.in. Marcin Meller, Krzysztof Varga, Paweł Piskorski i Jakub Wygnański).

Gorąca, wciąż interpretowana na nowo, a często odkrywana po raz pierwszy historia to zresztą jeden z najważniejszych tematów w dokumentalnych obrazach reżyserki: zwłaszcza rok 1968 i swoista trauma antysemickiej nagonki, która zmusiła tysiące Polaków żydowskiego pochodzenia do wyjazdu z kraju („Dworzec Gdański” z 2007 roku i „Zwyczajny marzec” z roku 2008).

Zmarz-Koczanowicz za swoje dokumenty zdobyła kilkadziesiąt nagród na festiwalach w kraju i za granicą – m.in. na festiwalu filmów dokumentalnych w Krakowie (Brązowy Lajkonik za „Jestem Mężczyzną”, Złoty Lajkonik oraz Srebrny Smok za „Urząd”, Brązowy Smok za „Zamień mnie w długiego węża” oraz Brązowy Lajkonik za „Pokolenie 89”), podczas Warszawskiego Festiwalu Filmów o Tematyce Żydowskiej (Kamera Dawida dla filmu „Zwyczajny marzec”), a także na festiwalach w Wiesbaden („Kocham Polskę”) i Chicago („Wiera Gran”).

Jej jedyny film fabularny „Kraj świata” jest równie ostry wobec każdego złudzenia: zarówno komunistycznego, jak i wolnościowego

Od 1995 roku zrealizowała również kilkanaście spektakli w Teatrze Telewizji – m.in. „E.E.” (1998) według powieści Olgi Tokarczuk z Agatą Buzek, Joanną Żółkowską i Janem Peszkiem, „Sandrę K.” (2000) według opowiadania Manueli Gretkowskiej (główne role zagrali Magdalena Cielecka, Jacek Rozenek i Marzena Trybała) czy „Pamiętnik z Powstania Warszawskiego” (2004) według Mirona Białoszewskiego – spektakl wyróżniono czterema nagrodami podczas festiwalu Dwa Teatry w Sopocie, m.in. za najlepszą rolę męską Adama Woronowicza, najlepszą reżyserię i najlepszą adaptację na potrzeby Teatru Telewizji.

– Kiedyś koleżanka podrzuciła mi do pociągu opowiadania Janusza Andermana. Nie czytałam wcześniej żadnej jego książki. „Kraj świata” mnie olśnił: jadąc, zastanawiałam się, jak ułożyć tę historię scena po scenie – wspominała reżyserka, pytana o początki swego jedynego jak dotąd filmu fabularnego „Kraj świata” (1993). Jest w nim motyw „łańcucha serc”, czyli trzymania się za ręce, do czego nawołuje specyficzny mężczyzna o zapędach przywódczych, pojawia się pomnik Dzierżyńskiego, który za chwilę zostanie zburzony, powraca nawet – przywołana w dokumentalnym debiucie „Każdy wie kto za kim stoi” – kolejka, w której trzeba stać do biura paszportowego (i zapisywać się na listę społeczną). Nie ma właściwie fabuły, są luźno związane ze sobą sceny i obrazy, a także dość zagadkowe postaci dwóch pisarzy (Jan Nowicki i Olaf Lubaszenko) – wszystko rozgrywa się w ostatnich chwilach PRL-u, gdy zaczyna się III RP (czego dowodem plakaty „Solidarności”). Ale „Kraj świata” jest równie ostry wobec każdego złudzenia: zarówno komunistycznego, jak i wolnościowego – pokazuje bowiem, że każda szeroka wspólnota społeczna może trwać tylko chwilę.

Maria Zmarz-Koczanowicz skończyła właśnie pracę nad dokumentem „Gruba”, o kobietach pracujących w w kopalni „Rudyłtowy” i przygotowuje się do następnej wielkiej biografii dokumentalnej. Tym razem jej bohaterem będzie wybitny reżyser, Edward Żebrowski.