CZŁONKOWIE
fot. Grzegorz Mehring
Zdobywca Oscara za całokształt twórczości. Jeden z twórców Polskiej Szkoły Filmowej, założyciel legendarnego Zespołu Filmowego „X”. Otrzymał Złotą Palmę w Cannes za „Człowieka z żelaza” (1981), który miał też nominację do Oscara za najlepszy film obcojęzyczny, podobnie jak „Ziemia obiecana” (1974), „Panny z Wilka” (1979) i „Katyń” (2007). Odznaczony Krzyżem Wielkim Odrodzenia Polski. Był honorowym członkiem Gildii Reżyserów Polskich. Zmarł w 2016 roku.
Andrzej Wajda
„Mówię po polsku, bo myślę po polsku” – jego słowa z rozdania Oscarów przeszły do anegdoty. Ale jest w nich głęboka prawda o jednym z naszych najwybitniejszych, jeśli nie najwybitniejszym reżyserze. Andrzej Wajda był wrośnięty w polskość. Borykał się z nią i próbował ją zrozumieć przez całe życie. Stał się architektem naszej wyobraźni.
W rozmowach o kinie nie używał formy „ja”. Mówił: – Dawaliśmy świadectwo, Staliśmy się głosem tych, którzy umarli, Porozumiewaliśmy się z widzami, tworząc uniwersalny język gestów i obrazów. Kino zawsze było dla niego doświadczeniem społecznym. Nie istniało bez wspólnoty.
Swój mądry patriotyzm wyniósł z oficerskiego domu. Urodził się w 1926 roku w Suwałkach. Kataklizm wojny zaczął się, gdy Wajda miał 13 lat. Jego ojciec, podporucznik poszedł walczyć. Nigdy nie wrócił z Rosji, zginął zamordowany w Charkowie. A on sam lata zawieruchy przetrwał w Radomiu i Krakowie.
Jego kino żywiło się najlepszą literaturą. Współpracował z Jerzym Stefanem Stawińskim, Jerzym Andrzejewskim, swoje najwspanialsze filmy oparł na prozie Jarosława Iwaszkiewicza
Po wojnie zdał do Akademii Sztuk Pięknych. Studia w tej uczelni rozczarowały go, zwłaszcza, że zaczął się czas socrealizmu. Jednak miłość do malarstwa była później widoczna w każdym jego filmie. Wajda zajął się też ekspozycją witraży Wyspiańskiego i założył centrum sztuki japońskiej Manggha w Krakowie.
W 1949 roku zdał do łódzkiej szkoły filmowej. I właśnie wtedy postanowił mówić głosem tych, którzy umarli. – Bo oni byli dzielniejsi, odważniejsi, szlachetniejsi – tłumaczył. „Szkoła polska”, którą współtworzył m.in. z Munkiem i Kutzem, odważnie rozliczała się z przeszłością. – Kiedy w czasie wojny uciekałem z matką z Radomia do Puław, konwojujący wóz żołnierz uniósł pięciostrzałowy karabin i pociągnął za spust – mówił Andrzej Wajda w serialu „Moje notatki z historii”. – Do dzisiejszego dnia zadaję sobie pytanie: czy to było śmieszne czy tragiczne? Od tej oceny zależy jak się patrzy na bohaterstwo.
Śmieszność pokazywał Andrzej Munk. Wajda – tragizm. W swoich wybitnych filmach opowiadał o przeszłości w sposób pełen szacunku dla poświęcenia, ale i niejednoznaczny. Z wielką przenikliwością interpretował nasze losy szukając tego, co w polskości najważniejsze. „Popiół i diament”, „Kanał”, „Korczak”, „Lotna” to tylko część jego rozliczeń z wojną i okresem powojennym. Ale przecież cofał się dalej. W „Popiołach” – do czasów Napoleona, w „Ziemi obiecanej” – do XIX wieku i początków polskiego kapitalizmu.
Jego kino żywiło się najlepszą literaturą. Współpracował z Jerzym Stefanem Stawińskim, Jerzym Andrzejewskim, swoje najwspanialsze filmy kręcił na podstawie prozy Jarosława Iwaszkiewicza, zekranizował „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. W filmach śledzących meandry polskiej historii, miał oko do fenomenalnych metafor, symboli, które przemycał nad głowami cenzorów. Ale jest też Wajda inny, liryczny. W „Niewinnych czarodziejach”, „Pannach z Wilka” czy „Brzezinie” tworzył klimat oniryczny, pełen poezji. Zrobił też świeże, do dzisiaj nowoczesne i uniwersalne „Wszystko na sprzedaż”, w którym przykładał lustro artystom, w tym samemu sobie.
Andrzej Wajda trzymał rękę na pulsie współczesności. Wykorzystywał każdą odwilż, by powiedzieć coś ważnego. Potrafił tworzyć rozedrgane, aktualne kino o moralnym oszustwie PRL-u. Jak w dyptyku: „Człowiek z marmuru” i „Człowiek z żelaza”. Trudno bez tego pierwszego filmu myśleć o narodzinach kina moralnego niepokoju. A Wajdowski Zespół X stał się przystanią dla takich artystów jak Agnieszka Holland, Ryszard Bugajski, Jerzy Domaradzki, Janusz Zaorski, Janusz Kijowski. Z niego wyszły bodaj najważniejsze filmy lat 70 i 80, m.in. „Kobieta samotna”, „Przesłuchanie”, „Wielki bieg”, „Matka królów”, „Kung-fu”.
Kręcił również za granicą. Zachód wyciągał rękę po artystę, który pomagał mu podpatrywać, co dzieje się za żelazną kurtyną
Kręcił również za granicą, choćby „Dantona” czy „Piłata i innych”. Nic dziwnego, że Zachód wyciągał rękę po artystę, który pomagał mu podpatrywać, co dzieje się za żelazną kurtyną. Dostał dziesiątki nagród, m.in. Oscara, berlińskiego Złotego Niedźwiedzia, canneńską Złotą Palmę, weneckie Złote Lwy, Bafty, Cezary. Odbierał państwowe ordery m.in. we Francji, Japonii, Rosji, na Łotwie, Węgrzech, w Estonii. Ale naprawdę dobrze czuł się nad Wisłą. Zawsze był tam, gdzie działo się coś istotnego. Nie tylko w stoczni w czasach PRL-u. Także w budującej się nowej Polsce, w pierwszych wolnych wyborach został wybrany został senatorem, uczestniczył w tworzeniu nowych mediów, był jednym ze współzałożycieli „Gazety Wyborczej”. Uważał, że to jego obowiązek wobec kraju. Ale potem wrócił do tego, co kochał najbardziej – do kina.
Po ’89 roku próbował zrozumieć zachodzące zmiany, nadążyć za biegiem współczesności. Z dumą pokazywał swoją berlińską nagrodę Alfreda Bauera za innowacyjność „Tataraku”: – No, to chyba jestem młodym twórcą, nie? – mówił. Ale przede wszystkim uzupełniał swoją filmową księgę polskości. Tylko on mógł nakręcić poemat narodowy, „Pana Tadeusza”. Dalej zapełniał białe plamy historii: jak w ważnym dla niego również osobiście, ale również znaczącym na arenie międzynarodowej „Katyniu”. I bronił narodowych symboli: w „Wałęsie. Człowieku z nadziei” portretował robotnika, który przeskakując przez mur stoczni przyczynił się do upadku komunizmu.
Pełnił wreszcie szczególną rolę w środowisku filmowym. Był wielkim autorytetem. Założył Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej, gdzie na zajęciach z nim, Marcelem Łozińskim, Wojciechem Marczewskim młodzi w zagonionych czasach uczyli się myśleć i rozmawiać o kinie.
Pożegnał się „Powidokami”. W tym filmie wrócił do swojego guru z czasów studiów w krakowskiej ASP – malarza Władysława Strzemińskiego. Sportretował zaszczutego artystę w epoce stalinowskiej, opowiedział o wolności twórcy i autorytarnym systemie, który chce decydować o kształcie sztuki i o życiu obywateli. Po dojściu do władzy nacjonalistycznej prawicy jego obraz zyskał aktualne znaczenie.
Andrzej Wajda umarł nagle, w biegu. Między spotkaniami i planami kolejnego filmu. To był szok. Miał 90 lat, ale przecież wydawał się niezniszczalny. Po jego śmierci rozmawiałem z jego młodymi współpracownikami. Bo on zawsze ich kochał. Michał Sobociński, autor zdjęć i wnuk Witolda Sobocińskiego, jednego z operatorów Wajdy, powiedział mi: – Wiadomość o śmierci pana Andrzeja przyszła do mnie na zdjęciach w Krakowie, przy produkcji Aksonu, z którym od lat współpracował. Wróciłem do fotografii, na których jest z moim dziadkiem. W internecie znalazłem making of z „Wszystko na sprzedaż”. Pomyślałem sobie, ze oni nigdy się nie zmienili. Może trochę posiwieli. Ale na ich twarzach zawsze widziałem te same uśmiechy, grymasy, pasję, energię, chęć do pracy. Pokolenie nie do zdarcia. I piękne, kreatywne życie.
Wajda zostawił nam swoje filmy. W pamięci kołaczą się też słowa, które zawsze kierował do kolegów i studentów: – Róbcie filmy, których nikt za was nie zrobi. I może jeszcze ta jego rada na trudne czasy: Razem jesteśmy silni.
2016 Edward Hopper. Wykład Andrzeja Wajdy (dokument)
2016 Powidoki (film fabularny)
2015 Wróblewski według Wajdy (dokument)
2015 Zwięzła kronika czasu (dokument)
2013 „Biesy” po latach (dokument)
2013 Wałęsa. Człowiek z nadziei (film fabularny)
2010 Aktorzy przyjechali (dokument)
2010 Kręć! Jak kochasz, to kręć! (dokument)
2010 Makbet (spektakl telewizyjny)
2009 Tatarak (film fabularny)
2007 Katyń (film fabularny)
2005 Solidarność, Solidarność… (film fabularny)
2004 Jan Nowak Jeziorański. Kurier z Warszawy. 60 lat później 1944 — 2004 (dokument)
2002 Lekcja polskiego kina (dokument)
2002 Zemsta (film fabularny)
2001 Noc czerwcowa (spektakl telewizyjny)
2000 Wyrok na Franciszka Kłosa (film fabularny, telewizyjny)
1999 Bigda idzie! (spektakl telewizyjny)
1999 Kredyt i debet. Andrzej Wajda o sobie (dokument)
1999 Pan Tadeusz (film fabularny)
1996 Adamaszkowy bębenek (spektakl telewizyjny)
1996 Andrzej Wajda. Moje notatki z historii (serial dokumentalny)
1996 Improwizacje wrocławskie (spektakl telewizyjny)
1996 Mishima (spektakl telewizyjny)
1996 Panna Nikt (film fabularny)
1995 Wielki tydzień (film fabularny)
1994 Nastazja (film fabularny)
1992 Pierścionek z orłem w koronie (film fabularny)
1991 Hamlet IV (spektakl telewizyjny)
1991 Silniejsza (spektakl telewizyjny)
1990 Korczak (film fabularny)
1990 Wieczernik (spektakl telewizyjny)
1988 Les Français vus par (cykl dokumentalny)
1988 Biesy (film fabularny)
1987 Zbrodnia i kara (spektakl telewizyjny)
1985 Kronika wypadków miłosnych (film fabularny)
1983 Miłość w Niemczech (film fabularny)
1982 Danton (film fabularny)
1981 Człowiek z żelaza (film fabularny)
1980 Z biegiem lat, z biegiem dni… (serial fabularny)
1979 Dyrygent (film fabularny)
1979 Panny z Wilka (film fabularny)
1979 Pogoda domu niechaj będzie z Tobą… Jarosław Iwaszkiewicz (dokument)
1978 Bez znieczulenia (film fabularny)
1978 Noc listopadowa (spektakl telewizyjny)
1978 Zaproszenie do wnętrza (dokument)
1976 Człowiek z marmuru (film fabularny)
1976 Smuga cienia (film fabularny)
1976 Umarła klasa. Seans T. Kantora (dokument)
1975 Ziemia obiecana (serial fabularny)
1974 Ziemia obiecana (film fabularny)
1972 Wesele (film fabularny)
1971 Piłat i inni (film fabularny, telewizyjny)
1970 Brzezina (film fabularny)
1970 Krajobraz po bitwie (film fabularny)
1969 Makbet (spektakl telewizyjny)
1969 Polowanie na muchy (film fabularny)
1968 Przekładaniec (film fabularny, telewizyjny)
1968 Wszystko na sprzedaż (film fabularny)
1967 Bramy raju (film fabularny)
1965 Popioły (film fabularny)
1962 Cudza żona i mąż pod łóżkiem (spektakl telewizyjny)
1962 Miłość dwudziestolatków (film fabularny)
1962 Powiatowa lady Makbet (film fabularny)
1962 Wywiad z Ballmeyerem (spektakl telewizyjny)
1961 Samson (film fabularny)
1960 Niewinni czarodzieje (film fabularny)
1959 Lotna (film fabularny)
1958 Popiół i diament (film fabularny)
1956 Kanał (film fabularny)
1955 Idę do słońca (dokument)
1954 Pokolenie (film fabularny)
1953 Kiedy ty śpisz (etiuda szkolna)
1951 Ceramika iłżecka (etiuda szkolna)
1951 Zły chłopiec (etiuda szkolna)
Oscar − nagroda Amerykańskiej Akademii Filmowej za całokształt twórczości
2016 Powidoki
Gdynia Festiwal Filmowy − Specjalna Nagroda Jury
2013 Wałęsa. Człowiek z nadziei
Palm Springs International Film Festival − Bridging the Borders Award dla reżysera
Chicago Festiwal Filmu Polskiego w Ameryce − Nagroda Publiczności
Złoty Bilet − Nagroda Stowarzyszenia „Kina Polskie”
2011 Kręć! Jak kochasz, to kręć!
Festiwal Form Dokumentalnych „Nurt” − Nagroda Specjalna Dyrektora Artystycznego „Nurt” Krzysztofa Miklaszewskiego
2009 Tatarak
Berlin International Film Festival − Nagroda im. Alfreda Bauera
Europejska Nagroda Filmowa − Nagroda FIPRESCI
Festiwal Filmów Polskich „Wisła” w Moskwie − Nagroda Specjalna
2007 Katyń
Oscar − Nagroda Amerykańskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny: nominacja
Festiwal Filmów Polskich „Wisła” − Nagroda Specjalna
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Waszyngtonie − Nagroda Publiczności
Orzeł − Polska Nagroda Filmowa w kategorii: Najlepszy film
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych Gdyni − Bursztynowe Lwy dla filmu, który odniósł w kinach największy sukces frekwencyjny
Międzynarodowy Festiwal Filmowy − Denver Nagroda Publiczności
2006 Solidarność, Solidarność…
Houston (WorldFest Independent Film Festival) − Platinum Award w kategorii: Independent Theatrical Feature Films & Videos: Historical / Period Piece
2002 Zemsta
Złoty Bilet − Nagroda Stowarzyszenia „Kina Polskie” za zajęcie pierwszego miejsca w rankingu oglądalności
Ogólnopolski Festiwal Filmów Komediowych w Lubomierzu − Brązowy Granat
1999 Bigda idzie!
Festiwal Teatru Polskiego Radia i Teatru Telewizji Polskiej „Dwa Teatry” − Grand Prix nagroda za adaptację i reżyserię spektaklu
Opolskie Konfrontacje Teatralne − nagroda honorowa za najlepszą realizację klasyki polskiej w teatrze telewizji
Nagroda Wielkiej Fundacji Kultury Polskiej nagroda za reżyserię
1999 Pan Tadeusz
Złota Taśma − Nagroda Koła Piśmiennictwa Filmowego SFP w kategorii: film polski
Brylantowy Bilet − Nagroda Stowarzyszenia „Kina Polskie” dla filmu, który przyciągnął do kin najwięcej widzów
Orzeł − Polska Nagroda Filmowa w kategorii najlepszy film: nominacja
Orzeł − Polska Nagroda Filmowa w kategorii reżyseria: nominacja
Orzeł − Polska Nagroda Filmowa w kategorii scenariusz: nominacja
1996 Panna Nikt
Troia International Film Festival − nagroda za reżyserię
1990 Korczak
Cannes International Film Festival − Specjalne Uznanie Jury
Nagroda Szefa Kinematografii za twórczość filmową w dziedzinie filmu fabularnego
1987 Kronika wypadków miłosnych
Złota Taśma − Nagroda Koła Piśmiennictwa Filmowego SFP w kategorii: film polski
1982 Danton
BAFTA − Nagroda Brytyjskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii: Najlepszy film
Cezar − Nagroda Francuskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii: reżyseria
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Nagroda Dziennikarzy
Nagroda „Louis Delluc”
Nagroda „Unifrance Film”
1981 Człowiek z żelaza
Oscar − Nagroda Amerykańskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny: nominacja
Cannes International Film Festival − Złota Palma
Cannes International Film Festival − nagroda Jury Ekumenicznego
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − nagroda „Solidarności”
Lubuskie Lato Filmowe − Srebrne Grono nagroda specjalna przyznana przez społeczeństwo Łagowa oraz dyrekcję LLF
1980 Dyrygent
San Sebastian International Film Festival − nagroda Baskijskiego Towarzystwa Kulturalnego
San Sebastian International Film Festival − nagroda FIPRESCI
San Sebastian International Film Festival − nagroda OCIC (Międzynarodowa Organizacja Katolicka d/s Filmu)
Belgrad International Film Festival „FEST” − Nagroda Główna
1979 Panny z Wilka
Oscar − Nagroda Amerykańskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny: nominacja
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Nagroda Specjalna Jury
1978 Bez znieczulenia
Cannes International Film Festival − nagroda Jury Ekumenicznego
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Wielka Nagroda Jury „Złote Lwy”
Syrenka Warszawska − nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP w kategorii filmu fabularnego
1976 Człowiek z marmuru
Cannes International Film Festival − nagroda FIPRESCI
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Nagroda Dziennikarzy
Kartagena International Film Festival − nagroda specjalna jury
Belgrad International Film Festival „FEST” − Nagroda Główna
1974 Ziemia obiecana
Oscar − Nagroda Amerykańskiej Akademii Sztuki Filmowej w kategorii najlepszy film nieanglojęzyczny: nominacja
Festiwal Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku − Wielka Nagroda Jury „Złote Lwy”
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Valladolid − Wielka Nagroda „Złotego Kłosa”
Bruksela International Film Festival − II nagroda dziennikarzy
Syrenka Warszawska − nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP w kategorii filmu fabularnego
Nagroda czasopisma „Filmcritica”
Nagroda Ministra Kultury i Sztuki I stopnia
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Moskwie − Złoty Medal
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda Koordynacyjnej Rady Artystycznej Kin Studyjnych
Lubuskie Lato Filmowe − Złote Grono nazwa nagrody: Wyróżnienie I stopnia
Międzynarodowe Forum Filmowe „Człowiek-Praca-Twórczość” − nagroda publiczności
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Chicago Grand Prix − „Złoty Hugo”
Międzynarodowy Festiwal Kina Neorealistycznego w Avellino − I Nagroda „Złote Laceno”
Przegląd Filmów Społeczno-Politycznych w Łodzi − Główna Nagroda
Kartagena International Film Festival − I nagroda
Kartagena International Film Festival − nagroda za reżyserię
1972 Wesele
San Sebastian International Film Festival − Srebrna Muszla
Złota Kamera − nagroda przyznawana przez czasopismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda Koordynacyjnej Rady Artystycznej Kin Studyjnych
Lubuskie Lato Filmowe − Złote Grono
1970 Brzezina
Mediolan International Film Festival − „Złota Pieczęć” (nagroda miasta Mediolanu)
Międzynarodowe Targi Filmu Dokumentalnego i Telewizyjnego MIFED w Mediolanie − nagroda FIPRESCI
Nagroda Fińskiego Stowarzyszenia Filmowców „Filmaur” − dyplom honorowy
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda za reżyserię
1970 Krajobraz po bitwie
Kolombo International Film Festival − I nagroda
Syrenka Warszawska − nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP w kategorii filmu fabularnego
Mediolan International Film Festival − Złoty Globus
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda Publiczności
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda za reżyserię
Złota Kaczka − nagroda przyznawana przez czasopismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski
1968 Przekładaniec
Międzynarodowy Festiwal Filmów Fantastycznych i Grozy w Sitges − medal specjalny
Złoty Ekran − nagroda przyznawany przez pismo „Ekran”w kategorii: film telewizyjny
1968 Wszystko na sprzedaż
Syrenka Warszawska − nagroda Klubu Krytyki Filmowej SDP w kategorii filmu fabularnego
Nagroda Przewodniczącego Komitetu d/s Radia i Telewizji
1965 Popioły
Złota Kaczka − nagroda przyznawana przez czasopismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski
1961 Niewinni czarodzieje
Edynburg International Film Festival − dyplom
1958 Popiół i diament
Wenecja International Film Festival − nagroda FIPRESCI
Addis Abeba International Film Festival − Wyróżnienie
Nagroda Czechosłowackiej Krytyki Filmowej
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Berlinie Zachodnim − Nagroda „Srebrny Laur” Selznicka
Nagroda Zachodnioniemieckiej Krytyki Filmowej
Ibadan International Film Festival − Dyplom Uznania
Vancouver International Film Festival − nagroda Kanadyjskiej Federacji Stowarzyszeń Filmowych
Złota Kaczka − nagroda przyznawana przez czasopismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski
1956 Kanał
Cannes International Film Festival − Nagroda Specjalna Jury
Światowy Festiwal Młodzieży i Studentów w Moskwie − Złoty Medal w kategorii filmów fabularnych młodych reżyserów
Złota Kaczka − nagroda przyznawana przez pismo „Film” w kategorii: najlepszy film polski
Rio de Janeiro International Film Festival − wyróżnienie Brazylijskiego Związku Krytyków Filmowych
Ibadan International Film Festival − Dyplom Uznania
1954 Pokolenie
Lubuskie Lato Filmowe − Nagroda za debiut XXX-lecia
Nagroda Państwowa wyróżnienie zespołowe