Agnieszka Woszczyńska

Uważa, że kino zaczyna się tam, gdzie kończą się słowa − filmowe historie chce opowiadać przede wszystkim obrazem. We „Fragmentach” i „Cichej ziemi” pokazała, że równie ważna co sposób filmowania jest dla niej warstwa dźwiękowa, mimo że muzyki ilustracyjnej nie usłyszycie w żadnym z tych filmów.

Odkąd pamięta chciała robić filmy. Już w szkole podstawowej reżyserowała w domu przedstawienia z udziałem rodziny. W liceum uczęszczała na kursy filmowe. Początkowo chciała zostać operatorem – czasem ironizuje w wywiadach, że do tego zabrakło jej talentu.  Dostała się do łódzkiej Szkoły Filmowej na reżyserię. W szkole reżyserowała etiudy fabularne i dokumentalne – m.in. znakomitą „Luizę Hert” o nietuzinkowej osobie zajmującej się sprzątaniem w Teatrze na Woli (bohaterka świadomie nie mówi o sobie „sprzątaczka”, ale właśnie „osoba sprzątająca”). Woszczyńska nie ukrywa jednak, że zawsze najbardziej ciągnęło ją do fabuły.

Interesuje mnie, dlaczego w pewnym momencie dorosłe osoby uwalniają się, odmrażają, doznają pewnych emocji, które zazwyczaj przeżywa się znacznie wcześniej – mówi reżyserka.

Nad swoim dyplomowym filmem pracowała półtora roku. To opowieść o parze trzydziestolatków, która wiedzie dostatnie, wygodne życie. Anna i Adam (w tych rolach Agnieszka Żulewska i Dobromir Dymecki) mają dobre prace, wprowadzają się do nowego, kupionego na kredyt apartamentu. Jadają w drogich restauracjach, codziennie rano razem biegają, a wieczorami uprawią seks. Choć funkcjonują blisko siebie i momentami zdają się niemal symbiotycznie połączeni, to prawie ze sobą nie rozmawiają. Nie okazują emocji – ani sobie, ani światu. W codziennej rutynie działają niemal jak roboty.

– Moi koledzy często robią filmy o nastolatkach. A mnie bardziej interesuje to, co trzydziesto-, trzydziestokilkulatkowie przeżywają o 15 lat za późno – mówiła Woszczyńska na antenie „Trójki” w audycji Ryszarda Jaźwińskiego. – Interesuje mnie, dlaczego w pewnym momencie dorosłe osoby uwalniają się, odmrażają, doznają pewnych emocji, które zazwyczaj przeżywa się znacznie wcześniej.

Woszczyńska bohaterów „Fragmentów” obserwuje z dystansu – statyczne, szerokie ujęcia doskonale podkreślają monotonię i poczucie obcości, w których są zanurzone postaci. Ze zdjęć Bartosza Świniarskiego, momentami doskonale symetrycznych, przebija chłód i dojmująca pustka. W zasadzie to samo można powiedzieć o relacji Anny i Adama. Nieliczne rozmowy sprawiają, że napięcie rośnie, a ciężkie milczenie zawieszone między nimi podkreśla i wydobywa na pierwszy plan starannie przemyślana (i zapisana w scenariuszu) warstwa dźwiękowa filmu. Mechaniczne odgłosy elektronicznych sprzętów domowych, huk wind, złowrogie buczenie klimatyzatorów, stukanie naczyniami – zazwyczaj przeźroczyste, niedostrzegane dźwięki wyostrzają się, nasilają i niosą echem po pustych, chłodnych wnętrzach drapaczy chmur. W pierwszych filmach Woszczyńskiej wybrzmiewają głośniej niż jakiekolwiek słowa.

„Fragmenty” znalazły się w selekcji Festiwalu w Cannes w sekcji „Quinzaine des Realisateurs” i były jednym z najgłośniejszych shortów wyprodukowanych przez Szkołę Filmową w Łodzi.

Choć 25-minutowe „Fragmenty” zostały docenione na wielu festiwalach, a w 2014 roku znalazły się w selekcji Festiwalu w Cannes w sekcji „Quinzaine des Realisateurs” i były jednym z najgłośniejszych shortów wyprodukowanych przez Szkołę Filmową w Łodzi, to reżyserka nie raz przyznawała w wywiadach, że krótki metraż traktowała raczej jak wstęp do czegoś większego niż zupełnie odrębną, niezależną formę.

– Miałam wrażenie, że ten krótki film to za mało, żeby opowiedzieć o bankructwie emocjonalnym, jak lubię nazywać stan, w jakim znajdują się moi bohaterowie – mówi Woszczyńska. – Potrzebowałam więcej czasu ekranowego, żeby widzowie mogli ich zrozumieć.

W pełnometrażowej „Cichej ziemi” reżyserka wraca do postaci z „Fragmentów” i nie tylko do nich. Annę i Adama grają Ci sami aktorzy, autorem zdjęć jest ponownie Bartosz Świniarski. Narracja prowadzona jest w podobnym stylu: szerokie kadry, brak ilustracyjnej muzyki. To, co się zmienia, to przede wszystkim sceneria i okoliczności: z centrum metropolii i zimnych wnętrz gigantycznych apartamentowców bohaterowie przenoszą się na włoską wyspę. Jak trafnie zauważył jeden z recenzentów, Woszczyńska Annę i Adama zamiast na terapię dla par wysyła na wakacje.

Nietrudno się domyślić, że urlop tylko zaostrzy buzujący ciągle pod powierzchnią kryzys w tym pozornie tylko idealnym związku. Jak to bywa w życiu, ale i w klasycznych filmowych historiach o „parze na wakacjach” wystarczy wprowadzić postać „innego” (w „Cichej ziemi” to robotnik-imigrant, który przyjeżdża, aby naprawić zepsuty basen), aby zaburzyć skrupulatnie utrzymywany przez bohaterów status quo.

Rutynowe, codzienne czynności wykonywane w symbiotycznej diadzie – uporczywe wypełnianie lodówki zapasami, wspólne posiłki, jogging i seks – mają parze zagwarantować poczucie bezpieczeństwa. Ono jednak, mimo podejmowanych działań, okazuje się niezmiernie kruche.

Zainstalowany w domu alarm, który Adam próbuje uruchomić przy każdym, nawet najkrótszym wyjściu na pobliską plażę nie działa. Nieistotny drobiazg? U Woszczyńskiej nabiera symbolicznego znaczenia, jak zresztą wszystkie, pozornie tylko nieistotne detale, prozaiczne działania czy najdrobniejsze, obserwowane z oddali gesty bohaterów.  Te które wydają się zbędne, bo nie posuwają akcji naprzód ani nie pełnią funkcji Czechowowskiej strzelby, powiedzą nam sporo o konstrukcji i aktualnej kondycji psychicznej Anny i Adama.

– Dla mnie kino zaczyna się tam, gdzie kończą słowa, to w ciszy rodzą się najważniejsze pytania. Dialogi w moim filmie są więc ograniczone do minimum i nie ma w nim muzyki, która często tylko sztucznie podbija emocje – wyjaśniała reżyserka na spotkaniach z widzami. Główni bohaterowie filmu Woszczyńskiej to mistrzowie wyparcia. Nie pozwalają sobie na (auto)refleksję, nie dopuszczają do głosu nieprzyjemnych emocji, które mogłyby zniszczyć ich wypracowany obraz siebie i uporządkowaną, dostatnią codzienność. Chcąc chronić dobre samopoczucie oraz pozytywny obraz siebie i swojego partnera, Anna kłamie. Przedstawia znajomym nieprawdziwą wersję wydarzeń, jakby za wszelką cenę potrzebowała głośnego potwierdzenia, że ona i Adam (bierni i obojętni świadkowie wypadku) nie zrobili niczego złego i zachowali się przyzwoicie. 

Reżyserce przeniesienie bohaterów z metropolii wypełnionej szklanymi drapaczami chmur do wynajętego na włoskiej wyspie domu, pozwoliło umieścić fabułę w szerszym, znacznie bardziej uniwersalnym kontekście. Wychodząc od opowieści o kryzysie w związku Anny i Adama, reżyserka zbudowała oszczędną w środkach, a zarazem bardzo precyzyjnie prowadzoną narrację o uprzywilejowanych, zamożnych czterdziestolatkach z Europy – o ich obojętności, bierności, ale i bezradności wobec rozgrywającego się niemalże na ich oczach „kryzysu migracyjnego” z 2015 roku.

– Tytuł „Cicha ziemia” odnosi się do przemilczanej tragedii. Pisałam scenariusz pod wpływem dramatu uchodźców u brzegu Lampedusy, potrzebowałam zabrać głos – wspomina reżyserka.

Scenariusz zaczął powstawać w 2016 roku. Woszczyńska razem ze współscenarzystą Piotrem Litwinem myśleli o dystopii, w której bliżej nieokreślone zagrożenie wisi w powietrzu. To dlatego Anna i Adam mijają na sardyńskiej wsi wojskowe samochody w czasie codziennego porannego joggingu. Kiedy w 2022 roku film trafi do kin obecność wojska w niewielkim sardyńskim miasteczku nie wydaje się już wcale niezwykła. Wydarzyła się pandemia, w czasie lockdownów w całej Europie ulice patrolowało wojsko. Południowy „kryzys migracyjny” przeniósł się na północ – dramat uchodźców rozgrywa się jeszcze bliżej nas. Na granicy z Białorusią, w Puszczy Białowieskiej stanął mur strzeżony przez pograniczników. W Ukrainie wybuchła wojna.

– Rzeczywistość przerosła to, co napisaliśmy – mówi Woszczyńska. – Kiedy pokazywałam film na festiwalu w Luksemburgu, na spotkaniu po projekcji jeden z widzów porównał pasywność bohaterów, do bierności Unii Europejskiej i NATO wobec sytuacji w Ukrainie – dodaje.

Trafnie podsumowuje to fragment z opisu dystrybutora ze strony nowohoryzontowego VOD, na której dostępny jest film Woszczyńskiej: Od czasu premiery „Cichej ziemi” na festiwalu w Toronto granice rzeczywistości gwałtownie się przesunęły – znajdują się teraz tuż pod naszymi oknami. I choć to gorzka konstatacja, brawurowy debiut polskiej reżyserki doskonale trafia w swój czas.

Z powodu pandemii zdjęcia do „Cichej ziemi” przesunęły się o kilka miesięcy, a i tak powstawały w czasie, gdy na Sardynii wciąż trwał restrykcyjny lockdown. Mimo trudności udało się zrealizować film w koprodukcji polsko-włosko-czeskiej z międzynarodową obsadą. Płetwonurka, który organizuje turystom możliwość podwodnego zwiedzania sardyńskiego wybrzeża zagrał Jean-Marc Barr. Woszczyńska nie od razu pomyślała o francuskim aktorze, który ponad 30 lat temu wcielił się w mistrza freedivingu Jacquesa Mayola w „Wielkim Błękicie” Bessona. Szukała aktora, wyglądającego na dobrą, ciepłą, wzbudzającą zaufanie osobę. Obsadzając Barra Woszczyńska puszcza oko do widzów i – siłą rzeczy – wchodzi w dialog z Bessonem, jego kultowym już dziś filmem, ale też latami 80. i w ogóle XX-wieczną Europą.

Następny film Woszczyńskiej, dokument „Czarna woda”, porusza temat kryzysu ekologicznego.

Obecnie reżyserka pracuje nad swoim drugim filmem dokumentalnym „Czarna woda”. – To historia, która przyszła do mnie w czasie lockdownu – mówi Woszczyńska. – Historia opowiada o dwóch nieznajomych kobietach uwięzionych na skandynawskiej wyspie w wyniku katastrofy ekologicznej. Ten przedziwny czas w odcięciu od reszty świata pomaga im odkryć siebie i zrozumieć, czym jest prawdziwa wolność.